Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog was een wereldwijd conflict dat begon in 1939 en duurde tot 1945. Het was een van de meest verwoestende en dodelijke oorlogen in de geschiedenis, met miljoenen slachtoffers. De oorlog werd gekenmerkt door belangrijke gebeurtenissen als de Holocaust, de Slag om Stalingrad en de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. De oorlog eindigde met de overwinning van de geallieerden en de nederlaag van de asmogendheden. Het speelt nog steeds een belangrijke rol in de herinnering: in Nederland worden de bevrijding en oorlogsslachtoffers nog jaarlijks herdacht.

De tijdlijn van de Tweede Wereldoorlog begint vaak bij de Duitse inval van Polen op 1 september 1939. Deze Blitzkrieg wordt meestal aangewezen als het begin van de Tweede Wereldoorlog. Adolf Hitler eiste dat Polen hem het Duitstalige gebied van Polen op zou laten eisen. Toen de regering dit weigerde, viel Hitler het land binnen. De inval in Polen leidde tot de mobilisatie van de geallieerden en het begin van een wereldwijd conflict dat jaren zou duren.

Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

De periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog heet het Interbellum en duurde van 1918 tot 1939. Tijdens dit Interbellum was er veel economische en sociale instabiliteit in Europa. Nationalisme, militarisme en autoritarisme werden steeds populairder in verschillende landen. In Duitsland werd de economische crisis van de jaren ’20 en ’30 verergerd door de vernederende voorwaarden van het Verdrag van Versailles uit 1919, waarin Duitsland gestraft werd voor zijn rol in de Eerste Wereldoorlog. De onvrede en instabiliteit in de Duitse Weimarrepubliek zorgde ervoor dat de nazi’s aan de macht konden komen. In de ideologie van de nazi’s speelde ook het occulte een grote rol.

Duitsland had een sterk leger, moderne wapens en een innovatieve technologie. Daarmee hoopte Hitler de vernedering van de Eerste Wereldoorlog weg te poetsen en Lebensraum te creëren voor het Duitse volk. Na Polen viel het Duitse leger onder andere België, Nederland en Frankrijk binnen. Een van de bekendste generaals van het Duitse leger was Erwin Rommel, die gevreesd en bewonderd werd aan beide zijden van het front.

De geallieerden waren de landen die tijdens de Tweede Wereldoorlog samen vochten tegen de asmogendheden. De belangrijkste geallieerde machten waren Groot-Brittannië, Frankrijk, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Andere landen die zich bij de geallieerden voegden waren onder meer Canada, Australië, China en India. De geallieerden werkten samen in belangrijke veldslagen zoals het Ardennenoffensief. Sommige landen bleven neutraal in de oorlog, zoals Zwitserland.

De Britse premier Neville Chamberlain gaf in 1938 toe aan Hitlers territoriale eisen, een appeasement-politiek waar hij later veel om bekritiseerd is. Onder leiding van zijn opvolger Winston Churchill streed Engeland tijdens de oorlog tegen nazi-Duitsland. In de Slag om Groot-Brittannië vocht de Royal Air Force met de Duitse luchtmacht om een invasie van het Britse eiland te voorkomen. De Duitsers zetten daarbij veel bommen in: Engelse burgers werden het slachtoffer van de Blitz: grootschalige bombardementen op Londen.

De Fransen leden hevig onder de Duitse invasie in 1940. Na de inval tekende de Franse regering een wapenstilstandsovereenkomst, waardoor het grootste deel van Frankrijk onder Duitse controle kwam te staan. Onder leiding van Philippe Pétain heulde het Vichyregime als een marionettenregering met de Duitsers, maar desondanks bleven veel Franse strijdkrachten zich tegen de bezetting verzetten. Charles de Gaulle, leider van de regering in ballingschap, bleef de Fransen namelijk oproepen om tegen de bezetter te blijven strijden.

Amerika speelde een cruciale rol in de Tweede Wereldoorlog. Aanvankelijk steunde het land de strijd tegen Duitsland alleen op afstand, via de zogenoemde Lend-Lease Act. Dankzij deze wet van president Franklin D. Roosevelt leverden de Amerikanen grote hoeveelheden wapens, munitie en andere benodigdheden aan geallieerde troepen over de hele wereld. Pas na de Japanse aanval op Pearl Harbor in december 1941 sloten de VS zich aan bij de geallieerde strijdkrachten. Een beroemde Amerikaanse generaal was Douglas MacArthur, die aanvankelijk faalde tegen Japan.

De Sovjet-Unie, zoals Rusland tijdens de Tweede Wereldoorlog heette, sloot aanvankelijk een niet-aanvalsverdrag met de Duitsers: het Molotov-Ribbentroppact. Toch besloot Hitler om dat pact in 1941 te doorbreken: hij lanceerde Operatie Barbarossa om de Russen te overdonderen. De Sovjet-Unie was daarvoor al zijn buurland Finland binnengevallen, waar ze grote moeite hadden om de manschappen van Gustaf Mannerheim te verslaan.

De rol van de Russen in de uiteindelijke overwinning op Duitsland was groot: het Rode Leger van Jozef Stalin voerde veel zware gevechten en bracht enorme offers. De Slag om Stalingrad, die door de Sovjet-Unie gewonnen werd, wordt vaak beschouwd als een keerpunt in de oorlog. De Sovjets bevrijdden aan het eind van de oorlog verschillende Oost-Europese landen en marcheerden in 1945 Berlijn binnen. Na de oorlog werd de Sovjet-Unie een van de twee supermachten in de wereld en kwam het tijdens de Koude Oorlog tegenover de Verenigde Staten te staan.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog viel het Kremlin ook Oekraïne binnen. Onder nationalisten was er collaboratie in Oekraïne. Dat is een verhaal dat Rusland graag benadrukt, maar wat het Kremlin niet vertelt, is dat nog veel meer Oekraïners tegen het fascisme vochten.

De bondgenoten van Duitsland waren Italië en Japan. In Italië stond de fascist Benito Mussolini aan het roer, die de macht had gegrepen na de beruchte Mars op Rome. Aanvankelijk sprak Mussolini tot de verbeelding van veel kunstenaars en intellectuelen, die het fascisme een begrijpelijke reactie vonden op het zielloze materialisme van hun tijd. Maar na zijn gruweldaden tijdens de oorlog kwamen ze daar snel op terug. Ook in Kroatië koos de fascistische regering onder leiding van Ante Pavelić de kant van de Duitsers.

In Japan was keizer Hirohito een van de aanjagers van het militarisme en de agressieve politiek van zijn land. De Japanners vielen de Verenigde Staten aan met kamikazepiloten en veroverden grote delen van Nederlands-Indië. Pas toen het Amerikaanse leger twee Japanse steden verwoestte met atoombommen, gaf het land zich over.

Al voor de oorlog maakte het Derde Rijk gebruik van propaganda. Hitler gebruikte de Olympische Spelen in 1936 in Berlijn om populariteit te winnen op het wereldtoneel. De Duitse minister van volksvoorlichting en propaganda was Joseph Goebbels. Met zijn aandacht voor moderne media en de verpakking van zijn propaganda in gezellig amusement wist hij het vertrouwen van het Duitse volk te winnen. Een andere SS-topman was oorlogsmisdadiger Hanns Albin Rauter. Ook de geallieerden gebruikten propaganda in de strijd. De Britse radiomaker Sefton Delmer gebruikte humor en satire om de propaganda van Goebbels tegen te gaan en zo de Duitse bevolking te overtuigen van de onwaarheden die hen werden voorgeschoteld.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen er miljoenen slachtoffers. Over hoeveel doden de Tweede Wereldoorlog precies telt verschillen statistieken van elkaar, maar naar schatting zijn er meer dan 60 miljoen mensen omgekomen als gevolg van de oorlog. Zowel burgers als strijders vonden de dood door de grootschalige inzet van moderne wapens als tanks, vliegtuigen en bommen. Duitsland werkte zelfs aan de ontwikkeling van zogenoemde V-Wapens: wonderwapens die de vijand angst aan moesten jagen.

Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen. Na hevige gevechten en een zwaar bombardement op Rotterdam tekende Nederland voor capitulatie. Koningin Wilhelmina vluchtte naar Londen en hield vanuit de Engelse hoofdstad beroemde toespraken op Radio Oranje. Prins Bernhard werd na de oorlog geroemd om zijn verzetswerk, maar kreeg vanaf de jaren zeventig ook kritiek omdat hij nooit echt afstand had genomen van het nazisme.

Tijdens de Duitse bezetting kreeg de Nederlandse bevolking steeds meer beperkingen opgelegd, zoals een avondklok en het verbod op het luisteren naar de radio. Vooral Joden in Nederland werden het slachtoffer van de Duitse overheersing: zij werden tijdens razzia’s gearresteerd en naar concentratiekampen vervoerd. In 1941 vond in Amsterdam de Februaristaking plaats: het enige massale protest tegen de Jodenvervolging in Europa.

Tijdens de bezetting werd ook Nederlands-Indië, het huidige Indonesië, bezet door Japan. Nederlandse soldaten en burgers werden gevangen genomen en moesten werken aan de beruchte Birma-spoorlijn, waarbij duizenden omkwamen door ziekte en uitputting. Na de Japanse capitulatie riepen de Indonesische leiders Soekarno en Hatta de onafhankelijke Republiek Indonesië uit, wat tot een onafhankelijkheidsoorlog leidde die tot 1949 zou duren.

Tijdens de bezetting van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog was er ook verzet tegen de Duitse bezetter. Het verzet bestond uit verschillende groepen, waaronder communisten, socialisten, christenen en liberalen. Ze voerden sabotageacties uit, verspreidden illegale kranten en zetten onderduiknetwerken op om mensen te beschermen tegen deportaties naar concentratie- en vernietigingskampen. Het was gevaarlijk werk: veel verzetsleden werden gearresteerd, gemarteld en geëxecuteerd.

Na de bevrijding van Nederland werden veel verzetsleden geëerd voor hun moedige werk, maar sommigen van hen voelden zich vergeten en onderschat. Bekende verzetshelden zijn Hannie Schaft, Walraven van Hall, Gerben Wagenaar en Heleen Kuipers-Rietberg: Tante Riek. Maar ook minder bekende burgers verzetten zich tegen de Duiters, zoals Rachmad Kusumobroto. Ook de Georgische opstand op Texel in 1945 ging de geschiedenisboeken in. Georgische soldaten rebelleerden tegen de Duitse legerleiding, met duizend doden tot gevolg.

Sommige Nederlanders waren fout in de oorlog. Zij sloten zich aan bij de bezetter en werkten actief mee aan de onderdrukking van hun eigen landgenoten.Sommige ‘foute Nederlanders’ deden dit uit ideologische overtuiging, terwijl anderen uit eigenbelang handelden. De meest beruchte Nederlandse collaborateurs waren lid van de NSB (Nationaal-Socialistische Beweging), een pro-Duitse politieke partij onder leiding van Anton Mussert. De NSB viel de media aan en verwelkomde de komst van de Duitsers.

Een berucht verhaal is dat van twee Nederlandse vriendinnen, Jacoba Roelofs (19) en Ria Jorink (23), die in 1943 kampbewaakster in Auschwitz werden. Na de oorlog werden veel collaborateurs opgepakt en zelf opgesloten in kampen voor ‘foute’ Nederlanders.

Tijdens de Holocaust vermoordden de nazi’s bijna zes miljoen Europese Joden. Deze genocide wordt ook wel de Shoah genoemd. Met de Jodentransporten vervoerden de nazi’s Joden naar concentratiekampen en vernietigingskampen zoals Auschwitz, waar mannen en vrouwen gescheiden werden en werden onderworpen aan foltering, honger en ziekte. Veel slachtoffers stierven in de gaskamer, die speciaal waren gebouwd om de Joden op grote schaal te vermoorden met gifgas.

In Nederland speelde de Joodse Raad een belangrijke rol in de deportatie van Joden. Collaborateurs die hun eigen hachje wilden redden – dat is hoe veel Nederlanders na de oorlog over de Joodse Raad dachten. De voorzitters zouden hun eigen volk hebben verraden door de bezetter te helpen bij de deportaties naar vernietigingskampen. Maar volgens historicus Bart van der Boom is de werkelijkheid veel minder zwart-wit.

Een van de beroemdste verhalen over de Jodenvervolging is dat van Anne Frank, een Joods meisje uit Amsterdam dat bekend is geworden door haar dagboek dat ze tijdens de oorlog schreef. Anne Frank en haar familie zaten ondergedoken in het Achterhuis, maar werden verraden en opgepakt. Amsterdam, Parijs, Berlijn en andere Europese steden hebben een Holocaustmonument die burgers moet herinneren aan de gruwelen van de Jodenvervolging.

In juni 1944 vielen de geallieerden de Duitsers aan bij Normandië tijdens D-Day. Deze invasie markeerde de start van de bevrijding van West-Europa. Op 4 september 1944 was Dolle Dinsdag: de dag dat Nederlanders massaal gingen geloven dat de bevrijding ophanden was, terwijl dat nog niet het geval was.

Uiteindelijk eindigde de oorlog in Europa op 8 mei 1945 met de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland aan de geallieerde machten. De overgave leidde tot de oprichting van de Verenigde Naties. Bovendien bepaalden de overwinnaars dat Duitsland herstelbetalingen moest doen na de oorlog.

In de Stille Oceaan vocht Japan echter door tot augustus 1945, totdat de Verenigde Staten atoombommen op Hiroshima en Nagasaki lieten vallen. Dit dwong de Japanse keizer tot de onvoorwaardelijke overgave op 15 augustus 1945. Duitse oorlogsmisdadigers werden berecht tijdens de Processen van Neurenberg, en Japanners tijdens het Tribunaal van Tokyo.

Er zijn talloze films gemaakt over de Tweede Wereldoorlog, zowel in binnen- als buitenland. In Nederland zijn populaire Tweede Wereldoorlog films gemaakt, zoals Zwartboek, Soldaat van Oranje en De Slag om de Schelde. In Duitsland zijn films gemaakt die zich richten op de Duitse ervaringen tijdens de oorlog, zoals Das Boot en Der Hauptmann. Een bekende Britse tv-serie over de oorlog is Colditz.

Er zijn veel boeken geschreven over de Tweede Wereldoorlog, variërend van memoires en dagboeken tot romans en academische publicaties. De redactie van Historisch Nieuwsblad maakte eerder een selectie van twintig boeken die u moet lezen over de Tweede Wereldoorlog. Een van de bekendste schrijvers over de oorlog is Sir Ian Kershaw.