Tanks, raketten en luchtafweersystemen van Amerikaanse en Europese makelij moeten Oekraïne aan de overwinning helpen tegen Rusland. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zorgde Washington ook voor militaire en humanitaire leveranties aan de geallieerden. Via de zogenoemde Lend-Lease Act leverden Amerikaanse arbeiders een indirecte bijdrage aan de strijd tegen de nazi’s en konden de Sovjets steeds verder oprukken.
President Biden ondertekende vorig jaar een vernieuwde Lend-Lease Act om Oekraïne bij te staan in zijn oorlog tegen Rusland. Het Witte Huis is van mening dat die militaire hulp nodig is om de democratie in Europa te beschermen. Volgens historicus Thomas Bottelier is dat een belangrijk verschil met de Lend-Lease Act uit 1941, die hulp bood aan ieder land dat tegen de asmogendheden vocht. ‘In de Amerikaanse propaganda werd Lend-Lease toen ook voorgesteld als een wet die democratieën moest helpen, maar een van de eerste landen die goederen kreeg was Griekenland: een dictatuur.’
Wat leverden de Amerikanen via Lend-Lease aan de geallieerden?
‘Toen de wet in 1941 werd aangenomen, wilde Roosevelt zoveel mogelijk hulp bieden zonder zelf ten strijde te trekken: all aid short of war. De Amerikaanse leveranties bestonden uit wapens, tanks en vliegtuigen, maar er ging ook allerlei voedsel naar Europa, zoals graan en boter.
Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Engeland ontving vooral wapens uit Washington, en olie om hun vliegtuigen op te laten stijgen. De Sovjets kregen juist veel voedsel. Toen de Amerikanen direct betrokken raakten bij de oorlog en de Japanners bevochten op de Stille Zuidzee, voeren er nog steeds handelsschepen met Amerikaanse goederen richting de Sovjet-Unie.’
De Duitsers bezetten industriegebieden van de Russen. Hoe belangrijk waren de Amerikaanse leveranties van grondstoffen zoals olie en aluminium?
‘Grondstoffen waren inderdaad ook cruciaal. Vooral kerosine van een hoog octaangehalte werd geleverd via Lend-Lease, want die markt werd gedomineerd door Amerikaanse productie. Die kerosine maakte bijvoorbeeld de grote Britse bombardementen op Duitsland mogelijk. Voor de Sovjets was geraffineerde olie belangrijker. Dat is ironisch, want zij zaten zelf op grote olievoorraden in Azerbeidzjan, maar het was sneller en goedkoper om de Amerikanen het te laten produceren en het over de Stille Oceaan en de trans-Siberische spoorweg te transporteren.’
Was het de bedoeling dat deze ‘leenproducten’ werden terugbetaald?
‘In de wet stond dat Amerika terug kon vragen wat het leverde, maar in 95 procent van de gevallen gebeurde dat niet. Sommige wapens werden na de oorlog wel teruggestuurd naar Washington, maar in principe ging het om giften.’
Welk effect had de militaire hulp op het verloop van de oorlog?
‘Als het over de impact van Lend-Lease gaat, wordt vaak de vraag gesteld of Amerikaanse tanks de Sovjets in 1941 hielpen om de nazi’s tegen te houden bij Moskou. Maar de eerste twee jaar had de Lend-Lease Act weinig effect op operationeel en strategisch niveau, omdat er nog maar weinig werd geleverd. Pas vanaf 1943 had de hulp echt invloed op het verloop van de oorlog. Lend-Lease stelde Groot-Brittannië in staat om in veel hogere mate te mobiliseren dan anders mogelijk was geweest. De Britten konden die hoge mobilisatie lang volhouden door een deel van hun oorlogsproductie uit te besteden aan de Verenigde Staten.
“De offensieven van het Rode Leger werden veel effectiever dankzij de hulp van de Amerikanen”
De Sovjets kregen vooral voedsel en voertuigen, waardoor ze vanaf 1943 verder op konden rukken tegen de Duitsers. In Oost-Europa vormde de bevoorrading van het front een logistiek vraagstuk: de gevechtslinie moest daarvoor eigenlijk dicht bij een spoorweg liggen. Dankzij Amerikaanse trucks en jeeps werd dat een minder groot probleem. Die kant van de oorlog is minder sexy, maar wel cruciaal. De offensieven van het Rode Leger werden veel effectiever dankzij de hulp van de Amerikanen en Britten, die ook veel tanks en voertuigen leverden aan Stalin.’
Gaf de Amerikaanse steun de doorslag aan het Oostfront?
‘Ik denk niet dat je kunt stellen dat Lend-Lease de Sovjet-Unie in de oorlog heeft gehouden. Aan het Oostfront was de Duitse kans op een overwinning eigenlijk al verkeken na de winter van 1941 en de mislukte aanval op Moskou. Ondanks de gigantische klappen die de Sovjets die jaren kregen, waren zij in staat om nog steeds meer te produceren dan de Duitsers. Dat was mogelijk dankzij de stalinistische planeconomie, niet dankzij Lend-Lease.
Eigenlijk was Lend-Lease een soort ruilhandel: Sovjetlevens werden geruild voor westerse levens, want doordat de Russen het gros van de Duitse divisies bezig hield, kregen de westerse Geallieerden tijd om te mobiliseren. Dat mondde uiteindelijk uit in de grote offensieven van 1944, zoals D-Day.’
Hoe verschilt de Lend-Lease Act van toen met die van nu?
‘Het belangrijkste verschil is dat de wapens en tanks tijdens de Tweede Wereldoorlog officieel eigendom bleven van de Amerikaanse staat. In de huidige wet staat niets over het eigendom van de goederen die worden geleverd. De nieuwe Lend-Lease Act bouwt eigenlijk meer voort op het systeem van militaire hulpverlening dat de Verenigde Staten tijdens de Koude Oorlog hebben opgebouwd.
Een ander verschil met de huidige Lend-Lease is dat alle landen tijdens de Tweede Wereldoorlog aanspraak maakten op hulp, zolang ze maar tegen een van de asmogendheden vochten. In Amerika werd Lend-Lease voorgesteld als een wet die democratieën moest helpen, maar in werkelijkheid maakte het Washington niet uit of een land dat hulp kreeg een dictatuur was. Stalin kreeg wat hij wilde en ook China ontving Lend-Lease, terwijl dat land onder Chiang Kai-shek zeker geen democratie was.’
Welke invloed had Lend-Lease op de Amerikaanse economie?
‘Die veranderde in een oorlogseconomie. Achttien procent van de Amerikaanse oorlogsuitgaven gingen naar Lend-Lease. Dat is een substantieel deel, zeker als je bedenkt dat onze huidige regering niet meer dan één procent van het BBP uitgeeft aan ontwikkelingshulp.’
Moeten we Lend-Lease dan als ontwikkelingshulp zien?
‘Zeker. De Amerikanen leverden niet alleen wapens aan andere landen, maar bouwden er ook vliegvelden en autowegen. Ze zorgden zelfs voor machines en werktuigen. In de jaren vijftig, op het hoogtepunt van de Koude Oorlog, draaide een groot deel van de fabrieken in Moskou nog steeds op werktuigen die ooit in Detroit waren gebouwd.
Een belangrijk gevolg van Lend-Lease is dan ook dat de Verenigde Staten materieel meer verbonden raakten met de rest van de wereld. De luchthavens die via Lend-Lease waren gebouwd, werden na de oorlog belangrijk voor de Amerikaanse internationale invloed.’
Hoe reageerde de Amerikaanse bevolking op de militaire hulp?
‘In eerste instantie was de Lend-Lease Act controversieel. President Roosevelt en andere Democraten hamerden erop dat het niet alleen om hulp aan het Verenigd Koninkrijk ging. Engeland was een koloniaal rijk; daar wilden de Republikeinen de kastanjes niet voor uit het vuur halen. De Democraten legden daarom vooral de nadruk op militaire hulpverlening aan de Chinezen en Grieken.
“Amerikaanse arbeiders bekladden voertuigen met leuzen: ‘deze truck gaat direct naar Moskou'”
Voor Amerikaanse arbeiders was het belangrijk dat ze dankzij Lend-Lease een bijdrage konden leveren aan de oorlog en met materiële hulp toch onderdeel waren van de strijd tegen de nazi’s. Als ze een voertuig hadden gebouwd, bekladden Amerikanen deze vaak met leuzen als “deze truck gaat direct naar Moskou”. In de vroege jaren van de directe Amerikaanse deelname aan de oorlog was het Rode Leger daar dan ook populair.’
Was er ook kritiek op de hulp?
‘Absoluut. Een aantal Amerikaanse politici vroeg zich af of ze wel spullen aan de communistische Sovjets moesten leveren. Er was ook kritiek op de Britten, die sommige trucks niet voor de oorlog gebruikten, maar herexporteerden naar andere landen.
Naarmate de overwinning dichterbij kwam, werd de hulpverlening steeds verder afgebouwd. Na de Duitse overgave zouden de Sovjets alleen nog hulp krijgen als ze meevochten tegen Japan, maar toen ook Tokio zich overgaf, kwam er onmiddellijk een einde aan het Lend-Lease-programma. Dat leidde tot een van de eerste grote meningsverschillen tussen Washington en Moskou. Het Kremlin had Lend-Lease-verzoeken ingediend, maar het Amerikaanse Congres weigerde verdere hulp. De Amerikanen hadden geen zin om andermans economie op te bouwen, een besluit dat in de Sovjet-Unie tot wantrouwen leidde.’
Gaan Europa en Amerika door de hulp aan Oekraïne opnieuw richting een oorlogseconomie?
‘Dat is lastig te voorspellen, maar ik denk het niet. Een verschil met de oorspronkelijke Lend-Lease is dat Europa en Amerika niet meer wapens zijn gaan produceren, maar materiaal uit hun eigen magazijnen leveren. Eigenlijk moet Oekraïne de oorlog zien te winnen voordat die voorraden op zijn, want de productie van wapens is nu veel duurder dan tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Amerikanen zoeken wel naar manieren om hun productie op te voeren, maar dat is een stuk moeilijker dan toen.’
