Van de Russische Revolutie van 1905, de loopgraven uit de Eerste Wereldoorlog tot de val van de Berlijnse Muur. Belangrijke gebeurtenissen uit de vorige eeuw spelen in speelfilms vaak een grote rol. Daarom in Historisch Nieuwsblad: de geschiedenis van de twintigste eeuw verteld in twintig films.
De eerste echte moderne film was Birth of a Nation (1915), het machtige epos over de geboorte van de Amerikaanse natie van D.W. Griffith. En de faam van de Russische cinema is nog steeds voor een belangrijk deel gevestigd op het historische drama rond de Pantserkruiser Potemkin (1925). Nog jaren na de Eerste Wereldoorlog trokken rolprenten als All Quiet on the Western Front (1930) volle zalen over de hele wereld. En alle films over de Tweede Wereldoorlog samen duren inmiddels bijna net zo lang als de oorlog zelf.
Film is het middel bij uitstek om een historisch verhaal te vertellen. De twintig onderstaande klassiekers geven dan ook een beeld van de belangrijkste episodes uit de Europese geschiedenis. Een enkel belangrijk onderwerp uit de geschiedenis ontbreekt. Sommige onderwerpen, zoals de holocaust, zijn nu eenmaal niet te verfilmen.
1. De Russische Revolutie van 1905
Hongeropstanden tijdens de Japans-Russische Oorlog liepen in 1905 uit op een echte revolutie en resulteerden in het eerste echte Russische parlement. Aan boord van de Pantserkruiser Potemkin brak muiterij uit. De film uit 1925 van Sergei Eisenstein is een icoon van de experimentele fase van de Sovjet-cultuur. De kinderwagen die de trappen van Odessa af stuitert, is waarschijnlijk de beroemdste scène uit de filmgeschiedenis en briljant geciteerd in Brian de Palma’s Untouchables uit 1987.
1925, Pantserkruiser Potemkin door Sergei Eisenstein
2. 1914-1918 – Eerste Wereldoorlog
De Eerste Wereldoorlog is de belangrijkste gebeurtenis van de twintigste eeuw. Zonder uitzondering benadrukken de films over deze oorlog de zinloosheid ervan, en de stompzinnigheid van de bevelhebbers. In een decor van loopgraven en granaattrechters worstelen de hoofdpersonen zich naar hun dood toe. De interessantste uit dit genre is Kubricks meesterwerk Paths of Glory uit 1957. Zijn aanpak was zo hard dat deze film in Frankrijk tot voor kort verboden was.
1957, Paths of Glory door Stanley Kubrick
3. 1914-1918 – Eerste Wereldoorlog
Bij Kubrick waren de helden nog mannen met een wilskrachtige kin. In Regeneration uit 1997 zijn ze, geheel passend in de tijdgeest, veranderd in patiënten. De film is gebaseerd op de romantrilogie van Pat Barker. Natuurlijk is het boek beter, maar dat is zó goed dat de film nog steeds sterk is. De film volgt een aantal officieren die met shellshock zijn opgenomen in een psychiatrische inrichting. We herkennen zelfs enkele fameuze war poets, zoals Siegfried Sassoon, die worstelt met zijn loyaliteit aan zijn manschappen en tegelijkertijd een intense afkeer van de oorlog. Het verhaal is losjes gefundeerd op de archieven van de inrichting en brieven van de verschillende personages.
1997, Regeneration door Gillies MacKinnon
4. 1917 – De Russische Revolutie
Historisch verantwoord zwijmelen – wie wil dat nu niet? Het kan allemaal met Doctor Zhivago. Alles aan deze film is fout, maar dat maakt hem zo onweerstaanbaar. Hoofdpersoon Zhivago is erg verliefd, maar niet op zijn vrouw. Dit is een tamelijk basaal gegeven, maar de achtergrond van de Revolutie, de burgeroorlog en de zuiveringen maakt er een interessante film van. Voor het boek kreeg Pasternak in 1958 de Nobelprijs voor de literatuur, maar hij mocht die van de Sovjet-autoriteiten niet ophalen omdat ze bang waren dat hij niet terug zou komen. Vanwege de kritiek op de politieke onderdrukking was de film verboden in de voormalige Sovjet-Unie.
1965, Doctor Zhivago door David Lean
5. 1922-1943 – Fascistisch Italië
Het is opmerkelijk dat niet veel Italiaanse filmmakers openlijk de confrontatie met Mussolini en het fascisme aangaan. Vaak doen ze dat wel met een omweg: Pasolini met brute seks in Salò o le 120 giornate di Sodoma en Fellini via zijn jeugdherinneringen in Amarcord. Alleen wanneer de gruweldaden van de Duitsers aan de orde komen zijn de cineasten wat directer, zoals in La notte di San Lorenzo van Paolo en Vittorio Taviani.
Ettore Scola houdt in zijn film het fascisme letterlijk buiten de deur. In Una giornata particolare zien we een onwaarschijnlijke, maar aangrijpende romance tussen twee buitenstaanders in de Italiaanse samenleving van 1938: een huisvrouw en een homoseksueel. Hun appartementencomplex is uitgestorven, omdat heel Rome is uitgelopen om de bezoekende Hitler toe te juichen. De man wacht op zijn transport naar een kamp en de huisvrouw zoekt troost voor haar treurige huwelijk met een ambitieus fascistisch baasje. Sophia Loren en Marcello Mastroianni op hun best.
1977, Una giornata particolare door Ettore Scola
6. 1933-1945 – Nationaal-socialistisch Duitsland
Hitler en de holocaust zijn niet te verfilmen. Wie het toch probeert maakt kitsch, zoals Spielbergs Schindler’s List of, erger nog, volstrekt waardeloze troep zoals Der Untergang. Deze laatste film hoort thuis in de top-10 van slechtste films aller tijden, samen met Hiroshima mon amour.
Interessanter zijn films waarin wordt geprobeerd de morele dilemma’s van individuele Duitsers te schilderen. Fascinerend is de Hongaarse film Mephisto, gebaseerd op de sleutelroman van Klaus Mann over de Duitse steracteur Gustav Gründgens, die zijn ziel verkocht aan Joseph Goebbels en de nazi-top. Net als talloze anderen ruilde deze legendarische acteur en regisseur zijn zelfrespect in voor een glanzende carrière. Natuurlijk werd hij kort na de oorlog gerehabiliteerd. Glansrol van de onuitstaanbare Klaus Maria Brandauer.
1981, Mephisto door István Szabó
7. 1941 – Tweede Wereldoorlog en het Amerikaanse isolationisme
Vroeger konden mannen nog roken, en Humphrey Bogart deed dat als geen ander. In een schimmige nachtclub in het Marokkaanse Casablanca probeert een Amerikaanse kroegbaas tussen alle partijen door te laveren: Duitsers, Vichy-Fransen, Vrije Fransen en verzetsstrijders. Zonneklaar is deze film een moreel appel aan het Amerikaanse publiek en de politiek om partij te kiezen tegen de nazi’s. Volgens sommigen betekent Casa Blanca niet voor niets ‘Witte Huis’. Fantastische rollen van Bogart en de koele schoonheid Ingrid Bergman. Opmerkelijk is de bijrol van Dooley Wilson als de barpianist Sam, een van de eerste serieuze rollen voor een zwarte acteur. Play it, Sam!
1942, Casablanca door Michael Curtiz
8. 1940-1945 – Het Nederlands Verzet
Soldaat van Oranje is nog steeds de beste Nederlandse film. Hij vertelt hoe Leidse corpsballen het hart op de juiste plaats hebben en met arrogante vanzelfsprekendheid de Duitsers te lijf gaan. Het volstrekte amateurisme van de Nederlandse illegaliteit en de Britse geheime dienst is goed getroffen. Klassiek is de scène waarin de geheim agent in een telefooncel wil bellen met een zilveren dubbeltje, terwijl dit muntstuk in bezet Nederland allang uit de roulatie is.
1977, Soldaat van Oranje door Paul Verhoeven
9. 1940-1945 – De oorlog vanaf een Duitse U-Boot
Das Boot laat de oorlog zien vanuit Duits perspectief, maar dan wel in hoofdzaak onder water. Door te kiezen voor de strijd met onderzeeboten kan de regisseur de akelige gebeurtenissen aan het oostfront en de misdragingen van de Wehrmacht vermijden. De bemanning van de U-boot is een stelletje ongeregeld, en dat maakt ze sympathiek. Duitse rockster Herbert Grönemeyer heeft een glansrol. Let wel op dat je de definitieve director’s cut te pakken krijgt.
1981, Das Boot door Wolfgang Petersen
10. 1944-1945 – De invasie en de opmars naar Berlijn
Honderden films zijn er gemaakt over de Amerikaanse bijdrage aan de oorlog, waaronder een flink aantal meesterwerken. Een keuze voor de beste is niet te maken; de langste is de tiendelige televisieserie Band of Brothers. De serie is gebaseerd op interviews met oud-strijders, en dat geeft een hoge mate van authenticiteit.
In vergelijking met Band of Brothers verbleekt Saving Private Ryan tot een ‘A-Team voor gevorderden’. De serie volgt een groep militairen vanaf hun opleiding tot en met het einde van de oorlog. Ze maken alle roemruchte veldslagen mee: de invasie, de slag in de Ardennen, de Slag om Arnhem en de opmars door Duitsland. Als de demoralisatie toeslaat, bevrijden ze een concentratiekamp en weten ze weer waarvoor ze het allemaal deden.
2001, Band of Brothers door verschillende regisseurs, o.a. David Frankel
11. 1945-1954 – De Duitse wederopbouw en het Wirtschaftswunder
Die Ehe der Maria Braun is het hoogtepunt uit Fassbinders reeks over de Duitse geschiedenis. Hanna Schygulla speelt de rol van haar leven als de even zwoele als gewiekste zakenvrouw die er na de catastrofe weer bovenop komt. Of, zoals ze zelf zegt: ‘Ik ben de Mata Hari van het Wirtschaftswunder.’
Manlief zit, evenals miljoenen andere krijgsgevangenen, nog jaren vast in Rusland. Maria vindt dat eigenlijk wel overzichtelijk en gaat in zaken. In deze film staat zij model voor de Duitse rehabilitatie en de zelfstandige vrouwen die na 1945 Duitsland weer hebben opgebouwd. De film eindigt met het herwonnen zelfbewustzijn van de Duitsers: de winnende goal van Duitsland tegen Hongarije op het WK-voetbal van 1954 te Bern.
1979, Die Ehe der Maria Braun door Rainer Werner Fassbinder
12. 1960 – Italië op weg naar welvaart
Anita Ekberg die een douche neemt in de Romeinse Trevi-fontein is nog steeds hét icoon van de Italiaanse jaren zestig. Anita is een buitenlandse filmster die het nachtleven van Rome onveilig maakt. Ze is beroemd én blond, dus duiken de paparazzi erbovenop. Mastroianni speelt een oppervlakkige journalist wiens vriendin kort ervoor zelfmoord heeft gepleegd. De glitterwereld van La dolce vita lijkt vrolijk en ongedwongen, maar de film heeft een tragische ondertoon. Een fantastisch tijdsbeeld van Italië aan de vooravond van de doorbraak van de consumptiemaatschappij.
1960, La dolce vita door Federico Fellini
13. 1963 – De Gaulle en de dekolonisatie
De Franse president Charles de Gaulle was een van de meest bedreigde politici van de twintigste eeuw. Talloze aanslagen werden op hem beraamd en enkele tientallen werden ook daadwerkelijk uitgevoerd. Als door een wonder wist hij steeds aan de dood te ontsnappen. Veel aanslagen werden gepleegd door de Organisation Armée Secrète, waarvan veel militairen lid werden nadat De Gaulle Algerije onafhankelijkheid had verleend.
De film volgt een beroepsmoordenaar, bijgenaamd ‘de Jakhals’, die op uiterst ingenieuze wijze een moordaanslag beraamt en uitvoert. Uiteraard weet je als kijker bij voorbaat de afloop, maar desondanks zit je op het puntje van je stoel. Oók bij de tiende herhaling op allerlei nachtelijke zapmomenten. De film is een absolute standaard in het genre van de politieke thriller. De remake uit 1997 met Bruce Willis hoort in de vuilnisbak.
1973, The Day of the Jackal door Fred Zinnemann
14. 1965 – Koude Oorlog, de Muur en spionage
John le Carré schreef klassiekers in de spionageliteratuur en binnen zijn oeuvre is The Spy Who Came in from the Cold een topper. De verfilming blijft de sfeer van het boek trouw: cynische spionnen, paranoïde agenten en een totaal onbegrijpelijk plot. Richard Burton heeft een glansrol als spion die een appeltje te schillen heeft met de Oost-Duitse geheime dienst. Plot en de ontknoping doen nauwelijks ter zake. Het gaat om de spanning tussen Oost en West, net als in de Koude Oorlog. Voor de Nederlandse kijkers een hoogtepunt: de aankomst van de hoofdpersoon op het oude Schiphol.
1965, The Spy Who Came in from the Cold door Martin Ritt
15. 1966 – De jaren zestig in Londen
Londen was de onbetwiste artistieke hoofdstad van de sixties. In de film Blow-Up neemt Antonioni ons mee naar de hedonistische en lege wereld van een hippe fotograaf. De totale leeghoofdigheid maakt langzaam plaats voor een speurtocht naar een onbekende moordenaar – dat laat de regisseur ons en zijn hoofdpersoon tenminste denken. De fotograaf meent op zijn afdrukken een lijk te zien en gaat zelf op onderzoek uit. Onvergetelijk is de openingsscène, waarin de hoofdpersoon per mobilofoon informeert of er nog voor hem gebeld is. Dat was pas echt stoer anno 1966! Brian de Palma maakte een zeer verdienstelijke remake: Blow-Out.
1966, Blow-Up door Michelangelo Antonioni
16. 1975 – De Ierse kwestie
In the Name of the Father is de subtiele verfilming van de vervolging van de Guildford Four, het grootste schandaal uit de Britse rechtsgeschiedenis. Door incompetentie en kwaadaardigheid van de Britse autoriteiten werden onschuldigen na een aanslag van de IRA tot levenslang veroordeeld. Na een lange juridische strijd kwamen ze in 1989 vrij. Er zijn overigens meer van deze gevallen geweest, zoals de Maguire Seven en de Birmingham Six.
1993, In the Name of the Father door Jim Sheridan
17. 1978 – Het Italiaanse terrorisme
In Buongiorno, notte gaan we terug naar de ‘Loden Jaren’, de jaren van het terrorisme van de Rode Brigades en het contrageweld van de staat en obscure geheime diensten. Hoogtepunt van het Italiaanse terrorisme was de ontvoering van de leider van de christen-democraten Aldo Moro, vlak voordat een historisch compromis met de communisten werd gesloten. We zien de ontvoering vanuit het perspectief van de daders. De films is aanzienlijk beter dan de volstrekt voorspelbare miniserie La meglio gioventù.
2003, Buongiorno, notte door Marco Bellocchio
18. 1981 – Onrust en stakingen in Polen
Als de revolutie in het Oostblok ergens is begonnen, dan is dat Polen. De vakbond Solidarnosz durfde het aan de communistische heersers uit te dagen. In 1970-1971 en in 1981 ging deze vakbond de confrontatie met de regering aan. In 1989 kwam de overwinning in de vorm van vrije verkiezingen.
Toen de arbeiders in 1981 in staking gingen, dreigde zelfs even een ingreep van het Warschaupact. Gelukkig bleef een herhaling van Praag 1968 uit. Het regime volstond met het uitroepen van de noodtoestand. Volgens sommige historici was deze beslissing het begin van het einde van de macht van de Sovjet-Unie. De film Man of Iron is een vervolg op Man of Marble en maakt fraai gebruik van historische documentairebeelden.
1981, Man of Iron door Andrzej Wajda
19. 1987 – De burgeroorlog in Joegoslavië
Hoe de politiek persoonlijk wordt en het persoonlijke politiek, blijkt uit de film Savior. Een Amerikaanse huurling verliest nog tijdens de titelrol zijn vrouw bij een aanslag door moslimfundamentalisten. Dat is jammer, want de vrouw wordt gespeeld door Nastassja Kinski. De man neemt wraak door in de Joegoslavische burgeroorlog aan de kant van de Bosnische Serviërs te vechten tegen de moslims. De regisseur probeert makkelijke keuzes tussen good guys en bad guys te vermijden en vooral het menselijke drama van deze burgeroorlog te benadrukken. Een gewelddadige maar boeiende film.
1998, Savior door Predrag Antonijevic
20. 1990 – Het einde van de DDR en de Ostalgie
De moeder van de hoofdpersoon komt op 7 oktober 1989 tijdens de viering van veertig jaar DDR per ongeluk in een demonstratie terecht. Ze wordt in elkaar geslagen door de politie en raakt in coma. Na haar ontwaken kan elke schok fataal zijn. Dat dwingt haar kinderen om in hun kleine flat de DDR in stand te houden, compleet met een eigen ‘Oost-Duits’ televisieprogramma.
De film drijft mild de spot met de Ossies die zich hardnekkig vastklampen aan Spreewald Gurken, Clubcola en Katja Witt. Het is deze ironische en tegelijkertijd liefdevolle toon die de film in West, Oost én in het buitenland tot een kassucces maakte. De ondertoon is echter voldoende bitter om duidelijk te maken dat de DDR toch wel iets anders was dan een goed bewaakte vakantiekolonie.
2003, Goodbye Lenin door Wolfgang Becker
