Japan: westers of Aziatisch?

In navolging van de Amerikanen stuurde ook de Nederlandse regering in 1854 een handelsdelegatie naar Japan onder leiding van marineofficier Gerhardus Fabius. Tijdens zijn drie reizen naar Japan, in 1854, 1855 en 1856, dacht Fabius niet alleen aan handel. Op het eiland Deshima ontving hij honderden Japanners om hun onderricht te geven in werktuigkunde, navigatie, telegrafie en artilleriegebruik. Namens de Nederlandse regering schonk hij het schip de Soembing en een elektromagnetische telegraaf aan de gouverneur-generaal van Nagasaki. Als dank werd Fabius geridderd met twee traditionele eresabels, een eer die nog nooit een buitenlander ten deel was gevallen.

Zelf had Fabius grote verwachtingen van wat hij als zijn tweede vaderland ging beschouwen. ‘Japan gaat naar het mij voorkomt met snelle schreden groote gebeurtenissen tegemoet. Gebeurtenissen die zoowel op dit rijk met meer dan dertig millioenen inwoners als op andere gewesten eene groote invloed zullen uitoefenen,’ zo noteerde hij bij zijn vertrek.

Het bleken profetische woorden. Toen zijn achterneef, de journalist Jan Fabius, op 22 april 1934 in Kobe arriveerde, trof hij een heel ander land aan dan zijn oudoom. ‘Grote in moderne stijl opgetrokken gebouwen, silo’s van geweldige afmetingen, brede wegen en enorme hijskranen, het typische beeld van elke grote Europese haven,’ noteerde hij bij aankomst in de Japanse havenstad.

Van een agrarische, geïsoleerde en feodale samenleving had Japan zich binnen één generatie opgewerkt tot een hypermoderne industriële en militaire grootmacht die zich kon meten met West-Europa en de Verenigde Staten. In 1854 hadden de Japanners nog met open mond de door Matthew Perry meegenomen miniatuurstoomlocomotief bewonderd, in 1934 zoefde Jan Fabius in een uiterst comfortabele trein met grote snelheid van Kobe via Osaka en Yokohama naar miljoenenstad Tokyo.

’s Avonds stapte hij uit bij het Centraal Station van Tokyo, dat zich bevond in het zakendistrict Marunouchi, op dat moment misschien wel het technologisch meest geavanceerde stukje aarde. Na een enorme aardbeving in 1923, waarbij grote delen van Tokyo en buurstad Yokohama in de as waren gelegd en meer dan 100.000 inwoners waren overleden, was dit zakendistrict opgebouwd volgens de modernste stedenbouwkundige inzichten. Met zijn brede boulevards, wolkenkrabbers, overdadige lichtreclames, elektrische trams en duizenden taxi’s deed de wijk Fabius denken aan Metropolis, de futuristisch stad uit de gelijknamige film van Fritz Lang uit 1927.

Met open mond liep hij door Ginza, het uitgaansgebied vol jazzbars en bioscooppaleizen, tussen de massa’s rondslenterende zakenlieden en kantoorbedienden in hun ‘smetteloze witte pakken’ en kleine vrouwen in fleurige kimono’s. Hij nam zijn intrek in het Imperial Hotel, een spectaculair gebouw van de Amerikaanse sterarchitect Frank Lloyd Wright, dat met zijn excentrieke bakstenen torentjes, zandbetonnen ornamenten en grillige vormen bijna buitenaards aandeed. Hoe had Japan in de korte tijd tussen het bezoek van Gerhardus en Jan Fabius zo kunnen veranderen? Welke krachten waren hier aan het werk geweest?

De razendsnelle modernisering van Japan was bovenal ingegeven door de angst om hetzelfde lot te ondergaan als veel andere Aziatische landen: kolonisatie door een westerse mogendheid. Om zichzelf te kunnen blijven moest Japan veranderen. Of zoals de nationale mentor Fukuzawa Yukichi het formuleerde: ‘Op het ogenblik is de enige plicht van de Japanners de unieke nationale identiteit veilig te stellen.’

Dit besef drong vooral door toen in 1868 de 16-jarige keizer Mutsuhito aan de macht kwam. Na zijn overlijden in 1912 kreeg hij met terugwerkende kracht de erenaam Meiji, ofwel de ‘Verlichte’ of ‘Heldere’. Het meest verlichte aan Meiji was waarschijnlijk dat hij zijn eigen beperkingen onderkende en het praktische regeren daarom overliet aan een groep aristocraten, de genro. Velen van hen hadden, onder meer door studiereizen naar Europa en de Verenigde Staten, grondig studie gemaakt van het westerse politieke systeem en daaruit vergaande conclusies getrokken. Ze maakten korte metten met het semi-feodale stelsel en de bestuurlijke versnippering. Ze vormden Japan om tot een uniforme eenheidsstaat met een modern belastingsysteem, een nationale munt, een parlement en een grondwet, waarin de rechten en plichten van alle Japanners waren vastgelegd. Daartoe behoorde sinds 1872 een leerplicht (dertig jaar eerder dan in Nederland) en vanaf 1877 ook een algemene dienstplicht. Onder het credo ‘Rijk land, sterke strijdkrachten’ werden school en kazerne de hoekstenen van het nieuwe Japan.

Dit rationele politieke systeem draaide wel om een uiterst mystieke kern: Japan als een uitverkoren natie onder leiding van een almachtige keizer, die direct zou afstammen van God. Als ‘kinderen van de Zon’ werden alle Japanners geacht om zich tot het uiterste in te spannen om de grootsheid van het keizerrijk te bevorderen. Iedere ware Japanner diende volgens de onderwijswet een sterk nationaal plichtsbesef te hebben ‘waardoor hij zijn leven geringschat als stof, vol vuur aanrukt en bereid is zichzelf omwille van de natie op te offeren’.

Alle westerse kennis die gebruikt kon worden om Japan op te stuwen in de vaart der volkeren verdiende grondige studie; duizenden Japanse studenten vertrokken daarom naar buitenlandse universiteiten om gewapend met de modernste wetenschappelijke inzichten en technologische kennis terug te keren. De staat nam tegelijkertijd het voortouw in de industrialisering van het land, onder meer door de aanleg van een modern spoornetwerk – in 1900 al 10.000 kilometer lang – en de oprichting van industriële staatsbedrijven. Japanse fabrieken produceerden de twee grootste stoomschepen ter wereld. Het verarmde platteland leverde een groot reservoir aan arbeiders die zonder veel morren bereid waren dagelijks voor keizer en vaderland tien tot twaalf uur te werken.

Een andere les die uit het Westen was overgenomen, was dat een modern industrieel land koloniën nodig had voor de levering van grondstoffen en als mogelijke afzetmarkt. Met zijn superieure vloot en leger versloeg Japan in 1894-1895 allereerst het Chinese Keizerrijk, waarna in 1904-1905 zelfs het tsaristische Rusland eraan moest geloven. Vooral die laatste overwinning maakte bijzonder veel indruk, omdat het de eerste maal was dat een niet-westers land een Europees land had verslagen.

Aan het einde van de Meiji-periode in 1912 gold Japan als een industriële en militaire grootmacht met tal van koloniën en concessies in heel Oost-Azië, zoals Korea, Taiwan en het Chinese schiereiland Liadong. De Eerste Wereldoorlog gaf de Japanse economie een flinke impuls: het land profiteerde ervan dat de Europese handel met Azië was stilgevallen en kon volop oorlogsmaterieel leveren. De industriële productie vervijfvoudigde in deze jaren. Omdat Japan daarnaast hand- en spandiensten had geleverd aan de geallieerde overwinnaars hoopte het te delen in de oorlogsbuit. Dat viel tegen. De Japanners kregen slechts enkele tamelijk onbeduidende Duitse koloniën in Oost-Azië toebedeeld. Ook werd het Japanse voorstel verworpen om een principiële gelijkberechtiging van alle rassen op te nemen in het internationale recht. Bovendien moest Japan accepteren dat zijn vloot slechts half zo groot mocht zijn als de Britse en Amerikaanse.

Hoezeer de Japanners ook hun best hadden gedaan, duidelijk werd dat de westerse mogendheden hen nooit als gelijkwaardige partners zouden beschouwen, om de simpele reden dat zij geen Europees, maar een Aziatisch volk waren. Deze buitenlands-politieke tegenvallers vielen uitgerekend in een periode dat het land begon te democratiseren – in 1925 werd zelfs het algemeen mannenkiesrecht aanvaard – en de arbeidersbeweging zich meer begon te roeren. Daarnaast kwam een meer hedonistische, westerse levenswijze op onder jongeren, met modieus geklede, rokende mobo’s (modern boys) en frivole, lipstick dragende moga’s (modern girls).

Nationalisten zagen de buitenlands-politieke vernederingen als het verdiende loon voor de kritiekloze imitatie van de westerse cultuur ten koste van de eigen superieure Japanse cultuur. Zelfs de zware aardbeving van 1923 en de economische crisis van 1929 golden er als goddelijke waarschuwingen aan een volk dat het spoor bijster was. Japan moest terug naar zijn wortels, terug naar de pioniersmentaliteit van de Meiji-periode en de onverschrokken strijdbaarheid van de samoerai.

Vooral in het leger wemelde het van geheime, mystieke nationalistische clubjes met fraaie namen als het Genootschap van de Zwarte Draak, de Vereniging van de Kersenbloesem en het Bloedverbond. Allen wilden de on-Japanse democratie afschaffen en vervangen door een soort militaristische theocratie, waarin een heilig verbond gold tussen het leger en keizer Hirohito, de verlegen en kippige kleinzoon van Meiji. Om de keizer van dienst te zijn probeerden leden van deze genootschappen de democratie en samenleving te ontwrichten met moordaanslagen op prominente politici en zakenlieden die westers gezind en dus anti-Japans heetten te zijn. Ook bezette een groep Japanse militairen, die in China gelegerd waren, in de herfst van 1931 de Chinese provincie Mantsjoerije, zogenaamd in de geest van de keizer. Noch de Japanse regering, noch de keizer of zijn raadgevers hadden hiertoe opdracht gegeven.

Zo kwam Jan Fabius, net als zijn oudoom in 1856, in 1934 aan in een Japan dat op een kruispunt stond. Zouden de westerse, democratische krachten overeind blijven of won het xenofobe, antidemocratische nationalisme verder terrein? We weten nu dat het laatste het geval zou zijn. Opgejut door activistische, nationalistische officieren kwam Japan in de jaren dertig in steeds radicaler vaarwater terecht. Nadat in 1937-1938 grote delen van China werden ingenomen, volgde in 1941-1942 een veroveringsoorlog in Oost-Azië en de Pacific. Met als westers antwoord de verwoestende atoombommen op Hiroshima en Nagasaki.