‘Houdt het dan nooit op?’ wanhoopt Carice van Houten als Joodse verzetsstrijdster in Paul Verhoevens Zwartboek als er weer iemand is verraden. Wat in elk geval nooit ophoudt, is de stroom films over de Tweede Wereldoorlog. Wikipedia telt ruim 130 films over de Eerste Wereldoorlog en ruim 1300 over de Tweede Wereldoorlog. En dat is een voorzichtige schatting.
Vóór de Duitse capitulatie waren er al 250 films over de Tweede Wereldoorlog gemaakt. Daarna kwamen er tot in de jaren zeventig minstens twintig per jaar bij. Vervolgens daalde het cijfer langzaam naar gemiddeld acht jaarlijkse films in de jaren negentig. De Tweede Wereldoorlog leek weg te ebben uit de filmindustrie, maar de trend is omgebogen. In dit nieuwe millennium worden er weer twintig films per jaar over gemaakt.
Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Kloof tussen goed en kwaad
Dat de Tweede Wereldoorlog ruim zeventig jaar na dato nog steeds een stroom films oplevert, komt vooral door de Amerikaanse filmindustrie. Een Amerikaanse filmcriticus merkte ooit op dat als de nazi’s niet hadden bestaan, Hollywood ze zou hebben uitgevonden. Ze zijn de ideale filmvijand, omdat ze het ultieme kwaad representeren. Geen grotere kloof tussen goed en kwaad dan in deze films.
Er zijn al meer dan 1300 films over de Tweede Wereldoorlog
De Tweede Wereldoorlog was een goede oorlog, zodat de kijker zich zonder schuldgevoel kan verlustigen aan geweld. Niemand hoeft medelijden te hebben met neergemaaide Duitse soldaten.
Door de heldere morele scheidslijn wordt de kijker niet geconfronteerd met ingewikkelde ethische kwesties. En doordat de nazi’s de oorlog verliezen, kan de kijker met een goed gevoel naar huis in het besef dat de opofferingen niet voor niets zijn geweest. Het leed op het slagveld en onder burgers was verschrikkelijk, maar het kwaad is verslagen. Dat is bijvoorbeeld de strekking van Steven Spielbergs Saving Private Ryan.
Nazi’s zijn de ideale filmvijand
De Tweede Wereldoorlog als goede oorlog staat in schril contrast met de Vietnam-oorlog en de Irak-oorlogen. Hier geen morele eenduidigheid, maar een ethisch moeras. De Irak-oorlogen hebben niet tot minder, maar tot meer ellende in de wereld geleid. De Vietnam-oorlog werd bovendien verloren door de Amerikanen. Het verklaart dat Amerikanen niet graag in films aan deze oorlogen worden herinnerd. Wikipedia telt 130 Vietnam-films en 41 films over de Irak-oorlogen.
Voor de filmindustrie zijn het commercieel riskante oorlogen, omdat het publiek er geen zin in heeft. Zelfs de Irak-film The Hurt Locker, die in 2009 de Oscar voor beste film won, kwam met een Amerikaanse bioscoopopbrengst van 17 miljoen dollar maar net uit de kosten.
De Vietnam-oorlog en de Irak-oorlog zijn commercieel riskante oorlogen
Maar de Tweede Wereldoorlog is voor Hollywood een ‘zekerheidje’. De recente patriottische platoonfilm Fury, waarin een groepje heroïsche Amerikaanse soldaten onder leiding van Brad Pitt in april 1945 oprukt naar Berlijn, bracht alleen in de Verenigde Staten al 85 miljoen dollar op.
Anders dan Amerikaanse gaan Europese films over de Tweede Wereldoorlog niet alleen over militaire strijd, maar ook over morele keuzes. Er zijn honderden Europese films over collaboratie en verzet gemaakt. Ook de veranderde manier van denken erover, meer in grijstinten, is niet aan deze films voorbijgegaan. Illustratief is Zwartboek, waarin goed en fout, verzet en collaboratie door elkaar lopen.
Maar de grootste verandering is dat de Jodenvervolging centraal wordt gesteld in films over de Tweede Wereldoorlog. Na The Diary of Anne Frank (George Stevens, 1959) zijn er tientallen Holocaust-films gemaakt, met als mijlpalen Steven Spielbergs Schindler’s List en recent het verpletterende Son of Saul van de Hongaar László Nemes. Deze twee films illustreren perfect het verschil tussen de Amerikaanse en Europese benadering: Schindler’s List gaat over geredde Joden, de hoopvolle uitzonderingen, Son of Saul over de allesverslindende vernietigingsmachine.
Zes beste films over de Tweede Wereldoorlog
1 Son of Saul (László Nemes, 2015)
Verbijsterend, desoriënterend en verstikkend Holocaust-drama over een Sonderkommando in Auschwitz. Een man moet nieuw gearriveerde Joden onder het voorwendsel dat ze eerst gaan douchen de gaskamer binnenloodsen. Na hun gruwelijke dood moet hij de lijken wegslepen en in de crematoria verbranden. Het drama, gefilmd vanuit het perspectief van de Sonderkommando, geeft een volkomen ontregelende, bijna ondraaglijke indruk van de meedogenloze vernietigingsmachine.
2 Flags of Our Fathers/Letters from Iwo Jima (Clint Eastwood, 2006)
Humaan en intelligent tweeluik over de strijd om het strategisch belangrijke, slechts twintig vierkante kilometer tellende eilandje Iwo Jima. Iedereen kent dit slagveld van de legendarische foto van soldaten die de Amerikaanse vlag planten op een heuvel. Flags of Our Father kijkt vanuit het perspectief van de aanvallende Amerikaanse soldaten, Iwo Jima vanuit het perspectief van de Japanse verdedigers. Beide films brengen een hommage aan soldaten die de hel in worden gestuurd door politici, die ratelen over patriottisme en heldenmoed, maar zelf buiten schot blijven.
3 Au revoir les enfants (Louis Malle, 1986)
Autobiografisch geïnspireerd drama over collaboratie en verzet in Frankrijk. Een provinciale katholieke kostschool is dankzij een moedige priester een toevluchtsoord voor drie Joodse jongens. Als een scholier wegens diefstal van voedsel van school wordt gestuurd, neemt hij wraak door de Joodse jongens te verraden. ‘À bientôt,’ zegt de priester tegen zijn leerlingen als hij en de Joodse jongens door de Gestapo worden afgevoerd. Aangrijpend.
4 Saving Private Ryan (Steven Spielberg, 1998)
Wie een indruk wil krijgen van wat oorlog betekent voor hen die hem voeren, kan volstaan met het eerste halfuur van deze film. De geallieerde landing op Omaha Beach leidt tot een bloedbad, waarbij de Duitsers op de kust de levende doelen voor het uitzoeken hebben. Alles in de film – schokkerig camerawerk, weggeschoten ledematen en oorverdovend mitrailleurgeratel – staat ten dienste van imponerend realisme. De rest van de film maakt minder indruk, maar het eerste halfuur is ademstokkend gruwelijk.
5 Als de kraanvogels overvliegen (Michail Kalatozov, 1957)
Oorlog is gruwelijk voor soldaten en zenuwslopend voor hun familie thuis. De verloofde van een Russische soldaat verkeert de hele oorlog in tergende onzekerheid als hij als vermist wordt opgegeven. Dat de neef van haar verloofde, die zich op laffe wijze aan de dienstplicht heeft onttrokken, op haar verliefd is, blijft niet zonder gevolgen. Melodrama? Zeker, maar aangrijpend melodrama over de ervaringen van geliefden thuis in oorlogstijd.
