Het plegen van massamoorden met gifgas is geen uitvinding van de nationaal-socialisten, maar heeft een lange voorgeschiedenis die terugvoert tot de Oudheid. Dat zegt de Schotse onderzoeker Cameron Munro van de Tiergartenstrasse4association in Berlijn, een organisatie die de oorlogsmisdaden van nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog onderzoekt. ‘De manier waarop de nazi’s hun slachtoffers vergasten was op geen enkele manier innovatief.’
Kunt u een voorbeeld geven van hoe gifgas in de Oudheid werd gebruikt voor massamoord?
‘Tijdens de Tweede Punische Oorlog, tussen 218 en 201 v.Chr., belegerde de Carthaagse generaal Hannibal de Romeinse stad Nuceria. De bewoners gaven zich over, werden vastgezet in het badhuis en vergast. Het is niet helemaal duidelijk met welk gas; waarschijnlijk ging het om koolstofmonoxide verkregen door het verbranden van houtskool of stro. Alle ingrediënten voor het vergassen van groepen mensen waren hier al aanwezig: een relatief luchtdichte ruimte – de tegels van een badhuis zijn heel geschikt om het gas niet snel weg te laten glippen – en een dodelijk gifgas.’
In de negentiende eeuw werden dodelijke gassen onbedoeld de grootste sluipmoordenaar in industrialiserende landen.
‘In de grote industriële steden in Engeland waren dodelijke gassen als koolstofmonoxide overal aanwezig: op straat, in fabrieken en in woonhuizen. De grote energiebronnen van de industriële revolutie waren kolen, olie en gas. Niet alleen de fabrieken braakten grote hoeveelheden dodelijke gassen uit, ook in woonhuizen ontstond er gevaar. In het synthetische gas dat via leidingen naar woonhuizen en straatlantaarns werd gevoerd, zat een klein deel koolstofmonoxide. Als die synthetische gassen werden verbrand om te koken, kwam er nog veel meer gas vrij.’
Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Was dit een reden om de werking van koolstofmonoxide en het effect ervan op mensen te onderzoeken?
‘Het wetenschappelijk onderzoek naar het gas nam vanaf de negentiende eeuw een grote vlucht. Al in de jaren veertig van de negentiende eeuw werd er in Groot-Brittannië een commissie aangesteld om de luchtkwaliteit van de smerige industriesteden te onderzoeken. De Britse arts Benjamin Ward Richardson groeide uit tot een autoriteit op het gebied van koolstofmonoxide en propageerde het gebruik van het gas in (mobiele) gaskamers voor het uitroeien van zwerfhonden- en katten, die ziektes verspreidden en agressief konden zijn. Dat zou uiteindelijk op grote schaal navolging vinden in geïndustrialiseerde landen.’
” Gifgas werd in de markt gezet als humane manier om dieren te doden”
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Waren er geen bezwaren om gifgas doelbewust te gebruiken voor het uitroeien van dieren?
‘Gifgas werd aanvankelijk in de markt gezet als snelle, pijnvrije en humane manier om dieren te doden, maar Richardson wist in de jaren zeventig van de negentiende eeuw al dat de methode eigenlijk vreselijk was voor de slachtoffers – of dat nu mensen of dieren waren. Hij besloot de dieren daarom eerst te verdoven met chloroform en pas daarna het gas toe te dienen, zodat ze niet zouden lijden.’
In de Eerste Wereldoorlog werd gifgas ingezet als wapen. Hoe werd het tijdens die oorlog nog meer gebruikt?
‘Door de erbarmelijke omstandigheden in de loopgraven kon tyfus snel om zich heen grijpen. Uiteindelijk nam het aantal ziektegevallen in de decennia na de Eerste Wereldoorlog gestaag af door kleding, meubels en woningen met gifgas te desinfecteren. Door het gas sterft het ongedierte dat verantwoordelijk is voor het overbrengen van de ziektekiemen.’
In de jaren dertig ontstond in uw woorden vervolgens een echte “gascultuur”.
‘Veel landen waren paranoïde dat de volgende grote oorlog er een van chemische wapens zou zijn. Daarom werden er bijvoorbeeld in Groot-Brittannië experimenten gedaan om de burgerbevolking te beschermen voor een mogelijke gasaanval. Her en der in het land werden gaskamers gebouwd om burgers te laten wennen aan het op- en afzetten van een gasmasker en aan de panieksfeer tijdens een mogelijke gifgasaanval. Voor die programma’s werd geen dodelijk gas gebruikt, maar bijvoorbeeld traangas.’
“Britten moesten wennen aan het op- en afdoen van gasmaskers”
Hoe gebruikten de nazi’s de uitlaatgassen van vrachtwagens en tanks?
‘De kennis over het gebruik van gifgas en gaskamers was wijdverbreid en Duitsland was daarop geen uitzondering. Ze wisten precies wat ze deden. In de Holocaust werden vrachtwagens gebruikt: de nazi’s sloten de uitlaat aan op een luchtdichte laadruimte om mensen daarin te vergassen terwijl ze naar een begraafplek of crematorium reden. Voor het programma Aktion T4, de moord op duizenden geestelijk en fysiek gehandicapten, adviseerde de Duitse toxicoloog Ferdinand Flury om pure koolstofmonoxide te gebruiken, omdat daar geen irriterende stoffen in zitten. Irriterende stoffen geven mensen een biologische waarschuwing dat er een gifgas is gebruikt: hun ogen beginnen bijvoorbeeld te wateren en hun keel gaat pijn doen. Als zo’n stofje niet in een gas zit, krijgen slachtoffers geen waarschuwing dat hun dood op handen is en wordt daarmee een deel van de afschuwelijke psychologische effecten vermeden. Dat wil overigens absoluut niet zeggen dat het gebruik van pure koolstofmonoxide een humane manier is om te moorden, zoals bijvoorbeeld nazi-arts Karl Brandt na de oorlog beweerde in zijn verklaring tegenover het tribunaal in Neurenberg.’
Hoe zit dat met Zyklon B, het gifgas dat veel werd gebruikt voor het vermoorden van de Europese joden in de gaskamers van concentratiekampen?
‘De Amerikanen overwogen in de jaren 1920 om Zyklon B – blauwzuurgas – te gebruiken om de doodstraf te voltrekken, maar vonden dat te inhumaan vanwege het irriterende waarschuwingsstofje dat erin zit. Ze kozen voor een dodelijk gas zonder irriterende elementen. Waar de Amerikanen in ieder geval een beetje nadachten over het lijden van de slachtoffers bij de doodstraf, heb ik daar bij de nazi’s geen bewijs voor kunnen vinden. Dat mag eigenlijk geen verrassing heten, omdat de nazi’s joden als ratten zagen. En voor het verdelgen van ratten en luizen in schepen, barakken en pakhuizen was Zyklon B juist uitgevonden.’
Hoe kwamen de nazi’s erop om Zyklon B te gebruiken om de Europese joden te vermoorden?
‘Daar kan ik geen sluitend antwoord op geven omdat het niet goed is gedocumenteerd, maar er zijn wel aanwijzingen. Kampcommandant van Auschwitz Rudolf Höss heeft in Neurenberg verklaard dat SS-leider Heinrich Himmler hem en SS’er Adolf Eichmann in de zomer van 1941 naar Berlijn riep om te vertellen dat Auschwitz het centrum zou worden van de moord op de Europese Joden. Höss claimt dat Eichmann toen is gaan uitzoeken wat voor gas er gebruikt zou kunnen worden. Maar de verklaringen van Höss zijn waarschijnlijk incorrect en het is aannemelijker dat Auschwitz zelf bij Zyklon B is uitgekomen. De nazi’s in het kamp zagen hoe effectief dat gas was voor het desinfecteren van de barakken. In augustus 1941 voerden de kampbewaarders de eerste experimenten uit door tientallen krijgsgevangenen uit de Sovjet-Unie om te brengen met Zyklon B.’
Maar echt vernieuwend waren de moordmethoden van de nazi’s dus niet.
‘De manier waarop de nazi’s hun slachtoffers vergasten was op geen enkele manier innovatief. Alles over het vergassen van groepen mensen was al voor het nationaal-socialisme bekend; tot aan de wiskundige formules toe waarmee je kon berekenen hoeveel gas je nodig had. De enige primeur was dat een regime zonder moraal aan de haal ging met deze kennis en methode, met een afschuwelijk doel voor ogen.’
