Home Dossiers Tweede Wereldoorlog Kwam de aanval op Pearl Harbor president Roosevelt goed uit?

Kwam de aanval op Pearl Harbor president Roosevelt goed uit?

  • Gepubliceerd op: 24 november 2016
  • Laatste update 16 jun 2023
  • Auteur:
    Koen Vossen
  • 7 minuten leestijd
Pearl Harbor wordt aangevallen
Hitler in de Tweede Wereldoorlog
Dossier Tweede Wereldoorlog Bekijk dossier

Op 7 december 1941 viel de Japanse luchtmacht de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor aan. President Franklin D. Roosevelt veroordeelde de actie natuurlijk meteen. Maar volgens sommige complotdenkers was hij eigenlijk niet verrast. Sterker nog: hoopte hij op een dergelijk incident.

Pearl Harbor staat voor een van de belangrijkste omslagpunten in de Tweede Wereldoorlog, omdat daarna ook de Verenigde Staten gingen meevechten. Op zondagochtend 7 december 1941 bombardeerden de Japanners de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor op Hawaii. Het resultaat: meer dan 2400 Amerikaanse doden, 18 vernietigde marineschepen en 188 verwoeste vliegtuigen.

Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

De schade was enorm: 2400 doden, 18 vernietigde marineschepen en 188 verwoeste vliegtuigen

Ook omdat aan de aanval geen oorlogsverklaring was voorafgegaan, noemde de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt 7 december 1941 ‘a date which will live in infamy’. Maar werd Roosevelt echt overvallen? Tot op de dag van vandaag bestaat er een hardnekkige theorie die stelt dat hij meer wist dan hij toegaf.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Zeker is dat aan de aanval op Pearl Harbor een periode van toenemende spanningen tussen de Verenigde Staten en Japan voorafging. Op zoek naar prestige en grondstoffen had Japan in de voorgaande tien jaar een zeer agressieve, expansionistische politiek gevoerd, waarbij vooral China doelwit was. In 1931 was het Japanse leger Mantsjoerije binnengevallen; zes jaar later veroverden de Japanners grote delen van China, waaronder de steden Shanghai en Nanking.

Ongekende wreedheid

Vooral de inname van Nanking wekte wereldwijd afschuw door de ongekende wreedheid die het Japanse leger tentoonspreidde: naar schatting 300.000 Chinezen vonden de dood. In het Witte Huis werd de Japanse agressie met zorg en verontwaardiging gadegeslagen. Maar door de neutraliteitspolitiek van zijn land, die was vastgelegd in verschillende Neutrality Acts, kon Roosevelt weinig anders doen dan steeds verdergaande economische sancties tegen Japan nemen. Om die kracht bij te zetten liet hij in januari 1940 de Pacific-vloot van Californië naar Hawaii verschepen.

De sancties troffen Japan zeer hard, omdat het land zelf over betrekkelijk weinig grondstoffen kon beschikken. Zeker het exportverbod op olie dreigde het land economisch op de rand van de afgrond te brengen. Aanvankelijk probeerden Japanse diplomaten achter de schermen de Amerikanen ertoe te bewegen de sancties op te heffen of in elk geval te verzachten. Tegelijk werden al in een vroeg stadium ook militaire opties overwogen.

Complotdenkers: hoe kon de enorme Japanse vloot onopgemerkt in de buurt van Hawaï komen?

Zo had de Japanse legerleiding met grote belangstelling de Slag bij Taranto van 11-12 november 1940 bestudeerd, een zeeslag tussen de Britse en Italiaanse marine waarbij veel gebruik werd gemaakt van vliegtuigen die van een vliegdekschip opstegen. Hierdoor geïnspireerd bedacht de Japanse admiraal Isoruku Yamamoto het ingenieuze plan om de Amerikaanse marinebasis Pearl Harbor aan te vallen met vanaf vliegdekschepen opgestegen vliegtuigen. De Amerikanen zouden daardoor militair vleugellam raken, waarmee de weg vrij zou zijn voor een Japanse aanval op Nederlands-Indië en de Filippijnen.

Het plan kreeg momentum toen de Amerikanen nauwelijks bereid bleken om concessies te doen. In Japan werd de meer op diplomatie gerichte premier Fumimamore Konoe vervangen door de militaire hardliner Hideki Tojo. In aanwezigheid van keizer Hirohito besloten Tojo en zijn ministers op 1 december 1941 dat Japan tot de aanval zou overgaan. ‘Beklim de berg Nitaka! 1208’, zo luidde de gecodeerde opdracht die admiraal Yamamoto ontving. Op 2 december vertrokken de Japanse vliegdekschepen richting Hawaii.

Aanval was een kwestie van overleving

Nog altijd ligt de aanval op Pearl Harbor in Japan gevoelig. Een interessante andere visie op Pearl Harbor is te vinden in het Yuskukan Museum in Tokyo. Het museum is gewijd aan de moderne Japanse militaire geschiedenis, met een zekere nadruk op de Tweede Wereldoorlog, die de Groot-Oost-Aziatische Oorlog wordt genoemd.

De tentoonstelling suggereert dat de aanval op Pearl Harbor een kwestie van nationale overleving was, omdat de Verenigde Staten met een boycotpolitiek Japan aan de rand van de afgrond hadden gebracht. Aan de aanval waren bovendien tal van diplomatieke onderhandelingen voorafgegaan, zo blijkt uit in de collectie opgenomen documenten. Een verrassingsaanval kon het dus niet genoemd worden. Het museum bevindt zich naast de beruchte Yasukuni-tempel, waar de zielen van alle Japanse oorlogsslachtoffers sinds 1867 worden herdacht, inclusief enkele veroordeelde oorlogsmisdadigers. Verschillende Japanse premiers, onder wie de huidige Shinzo Abe, hebben de tempel bezocht, tot grote woede van vooral Chinese en Fillippijnse oorlogsslachtoffers.

De verrassingsaanval op Pearl Harbor heeft nog tijdens de Tweede Wereldoorlog aanleiding gegeven tot allerlei complottheorieën. Hoe kon de enorme Japanse vloot onopgemerkt in de buurt van Hawaii komen? Waarom hadden de Amerikaanse inlichtingendiensten niets opgepikt? Een aantrekkelijk antwoord op deze vragen is dat er wel degelijk signalen waren opgevangen over een mogelijke aanval, maar dat Roosevelt deze bewust negeerde.

Geen militaire gevolgen

De achterliggende gedachte is dat een Japanse aanval de president namelijk wel goed uitkwam, omdat het de mogelijkheid bood het door hem steeds meer verfoeide isolationisme op te geven. Zeker sinds de aanval van Duitsland op Polen was Roosevelt voorstander van een Amerikaanse interventie, maar de neutraliteitspolitiek maakte dit vrijwel onmogelijk. Bovendien was een ruime meerderheid van de Amerikaanse bevolking tegen militaire avonturen in Azië of Europa. In september 1940 was er om die reden zelfs een machtige pressiegroep opgericht, het zogenoemde America First Committee, die maar liefst 800.000 leden kreeg. In de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen van oktober 1940 had Roosevelt dan ook de belofte gedaan dat er geen Amerikaanse soldaten zouden sneuvelen in Europa of Azië.

Eenmaal herkozen intensiveerde Roosevelt echter de steun aan Groot-Brittannië, onder meer door de zogenoemde Lend-Lease-Bill, waardoor militair materieel kon worden verstrekt, en de ondertekening van het Atlantic Charter in augustus 1941. Om het Congres en de publieke opinie achter Amerikaanse deelname te krijgen, had Roosevelt echter een ‘incident’ nodig, een duidelijk vergrijp waardoor de Amerikanen niet anders konden dan ingrijpen. Volgens Churchill vertrouwde Roosevelt hem in augustus 1941 al toe dat hij zo’n incident wilde provoceren.

Nu wordt de analyse dat Roosevelt in de herfst van 1941 aanstuurde op deelname aan de Tweede Wereldoorlog door vrijwel alle historici onderschreven. Dat geldt echter niet voor de stelling dat Roosevelt om die reden bewust signalen voor een naderende aanval op Pearl Harbor heeft genegeerd.

Achtergehouden informatie

Al in 1944 werd deze ‘Advance Knowledge Theory’ voor het eerst naar voren gebracht door John T. Flynn, medeoprichter van het America First Committee, dat de VS buiten de oorlog wilde houden, en dat door Pearl Harbor veel aanhang en prestige had verloren. Na de Tweede Wereldoorlog verscheen er eens in de zoveel tijd een nieuwe publicatie, onder meer van gezaghebbende auteurs als John Toland, Gore Vidal en, meer recent, Robert Stinnett over Roosevelts misleiding.

Angst voor vijfde colonne

Een beruchte consequentie van Pearl Harbor was de internering en relocatie van meer dan 140.000 Japanse Amerikanen. Hoewel veel Japanse Amerikaanse families al generaties in vooral de westelijke staten woonden, golden ze als een potentieel gevaar voor de veiligheid. Ze werden daarom ondergebracht in dertien zeer primitieve kampen, vaak ver van de bewoonde wereld. Het wantrouwen tegen de Japanse Amerikanen was sterk aangewakkerd doordat in een in januari 1942 uitgebracht onderzoeksrapport naar de gebeurtenissen bij Pearl Harbor werd beweerd dat de Japanse aanval ook vanuit de Verenigde Staten was voorbereid en ondersteund. Er bevond zich, kortom, een vijfde colonne in Amerika!

De beschuldiging bleek achteraf uit de lucht gegrepen, maar het kwaad was reeds geschied. Verschillende bekende columnisten stookten het vuurtje verder op en eisten harde maatregelen. Die kwamen er middels de door Roosevelt op 19 februari 1942 ondertekende Executive Order 9066, waarbij alle mensen die een bedreiging vormden voor de VS vastgezet konden worden. Na de oorlog voerden Japanse Amerikanen een lange strijd voor excuus en financiële genoegdoening. Na vele jaren getouwtrek, halve excuses en kleine financiële compensaties maakte president George H. Bush in 1991 een officieel excuus en stelde 400 miljoen dollar beschikbaar. In het voormalige relocatiekamp Manzanar in Californïe is een officieel monument gevestigd.

De complotdenkers onderbouwen hun theorie met een hele serie documenten die in de loop der tijd uit de archieven zijn opgedoken, waarin gewaarschuwd werd voor een naderende aanval op Pearl Harbor. De Amerikaanse en Britse inlichtingendiensten hadden tal van geheime Japanse berichten hierover weten te ontcijferen. Waarom was er niets gedaan met deze informatie? Had iemand deze bewust achtergehouden?

Het probleem met de meeste documenten is dat ze niet erg helder zijn en verschillend geïnterpreteerd kunnen worden. Zo werden ook tal van berichten ontcijferd die erop leken te wijzen dat Japan eerst Nederlands-Indië of Singapore wilde binnenvallen. Bovendien is het niet zo dat Roosevelt vrijwel als enige toegang had tot zulke informatie en dat hij bovendien ook nog eens in staat zou zijn om deze met vrijwel niemand te delen.

Nazi-Duitsland

Volgens historicus Craig Shirley werd in elk geval de militaire top goed op de hoogte gehouden van alle binnenkomende berichten. Het aantal mensen dat op een of andere manier wist van het ‘complot’ zou daarmee dus onwaarschijnlijk hoog zijn! Daartoe zou ook de marinetop behoren, die dan zonder problemen de vernietiging van de vloot zou hebben toegestaan.

Dat de aanval toch onverwachts kwam, had er volgens Shirley vooral mee te maken dat het zowel Roosevelt als de legerleiding uiteindelijk wel erg onwaarschijnlijk leek dat Japan Pearl Harbor als doelwit zou kiezen. De Japanners zouden toch niet de halve Stille Oceaan oversteken, met alle logistieke problemen van dien, om een Amerikaanse basis aan te vallen? De Japanse aanval werd, kortom, ergens anders verwacht.

Verwacht werd dat Japan eerst Nederlands-Indië of Singapore zou aanvallen

Wat de complottheoretici bovendien vergeten is dat Roosevelts blik veel meer op Duitsland dan op Japan was gericht. Het ‘incident’ waarop hij stiekem hoopte zou door de Duitsers moeten zijn veroorzaakt, niet door Japan. Nu zag Roosevelt zich gedwongen om de oorlog te verklaren aan Japan en niet aan Duitsland. Uiteindelijk loste niet Japan, maar nazi-Duitsland Roosevelts probleem op: op 11 december 1941 verklaarde Hitler de Verenigde Staten de oorlog.

Meer weten

  • December 1941: 31 Days That Changed America and Saved the World (2011) van Craig Shirley geldt als het standaardwerk.
  • Voodoo Histories. The Role of the Conspiracy Theory in Shaping Modern History (2009) van David Aaronovitch gaat in op de complottheorie.
  • Pearl Harbor (2001) echt Hollywood-drama over de aanval op de Amerikaanse vloot van Michael Bay.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 12 - 2016