Het Duitse vlaggenschip Graf Spee ging ten onder

De 186 meter lange Graf Spee werd in 1933 te water gelaten. Naast zes 28-centimeterkanonnen had het acht 15-centimeterkanonnen en acht torpedobuizen. De topsnelheid was 28,5 knopen (52,8 km/u). Aan boord was een waterverkenningsvliegtuig dat met een katapult kon worden afgeschoten. De Graf Spee gold als het meest prestigieuze en modernste oorlogsschip van de Kriegsmarine en was tot eind 1938 het vlaggenschip. Het bezocht in die hoedanigheid menige wereldhaven als maritiem ambassadeur van Duitsland, zoals tijdens de kroning van de Britse koning George VI in mei 1937. Langsdorff was toen al aan boord, vanaf 1936 was hij stafofficier van admiraal Hermann Boehm. In januari 1937 werd hij gepromoveerd tot kapitein. Een jaar later verkreeg hij het commando over het schip. Een collega roemde zijn ‘kalme en evenwichtige persoonlijkheid’, ‘scherpe gevoel voor humor’ en ‘tactisch en strategisch inzicht’. 

Zelf zag Langsdorff zich als ‘zeestrijder met een geweten’. Hij was allesbehalve nazigezind, dus zijn benoeming was enigszins verrassend. Zijn ruim duizendkoppige bemanning liep met hem weg. Een groot deel ervan was tussen de 18 en 21 jaar en onervaren. Voor dat deel was hij een vaderfiguur, want hij behandelde ze met net zo veel respect als de officieren. Dankzij Langsdorff vormde de Graf Spee-bemanning een hechte eenheid. 

In de avond van 21 augustus 1939 verliet de Graf Spee marinebasis Wilhelmshaven voor een geheime missie. Het schip voer richting IJsland, waar het de koers verlegde naar de Atlantische Oceaan richting Afrikaanse kust. De Britten volgden het met argusogen en stuurden hun vloot de oceaan op. Daarmee slaagde Langsdorffs eerste missiedoel: hen weglokken uit de Noordzee, zodat Adolf Hitler op 1 september ongestoord Polen kon binnenvallen.  

De Britse oorlogsverklaring aan Duitsland op 3 september kwam voor Hitler als een totale verrassing. Toen hem na enkele weken duidelijk werd dat een snelle vrede er niet inzat, kreeg de Graf Spee groen licht voor deel twee van zijn missie: verstoring en vernietiging van vijandelijke koopvaardijschepen met alle mogelijke middelen.  

Twee keer per dag maakte het watervliegtuig een verkenningsvlucht. Wanneer een vrachtvaarder werd gespot, ging de Graf Spee erop af. Om dichterbij te komen, gebruikte het schip verschillende camouflagetechnieken. Met hout en stof werden nepschoorstenen en nepkanonnen aangebracht, zodat het qua profiel leek op een Britse kruiser. En net als vroegere piratenschepen gebruikte het de vlag van andere landen. In de verwarring slaagde het zo op schootsafstand te komen. De aangevallen schepen konden daarna niets anders dan zich overgeven. De Graf Spee nam eerst de bemanning aan boord, waarna hun schip werd vernietigd. Langsdorff behandelde zijn gevangenen goed, met de kapiteins dronk hij een borrel en wisselde ervaringen uit. Waar het kon, zette hij hen in sloepen af bij havens of over op een neutraal schip. Ook nam zijn bevoorradingsschip de Altmark, waarmee regelmatig contact was, gevangenen aan boord. Tussen 30 september en 7 december bracht de Graf Spee negen koopvaardijschepen tot zinken. Daarbij viel geen enkel dodelijk slachtoffer. 

Op de Atlantische Oceaan leidde het tot paniek. De Graf Spee doemde dan weer bij Afrika op, dan weer bij Latijns-Amerika. De Britten dachten daarom dat ze met meerdere Duitse oorlogsschepen hadden te maken en stuurden zeven eskaders, in totaal 23 oorlogsbodems, de zee op.  

Langsdorff had zijn jachtgebied inmiddels verplaatst naar de monding van de Rio de la Plata. Onderweg erheen werd zijn schip gezien door een neutrale Noorse koopvaarder die de Britten waarschuwde. Een eskader bij de Falklandeilanden, bestaande uit de zware kruiser Exeter en de lichte kruisers Ajax en Achilles, ging erop af. Hun commandant Henry Harwood was een expert in het bestrijden van vestzakslagschepen. Hij kende hun zwakheden: dun bepantserd aan de flanken en slechts twee zware geschutskoepels. Bovendien had hij drie schepen.  

Op de ochtend van 13 december maakten de schepen contact. Langsdorff dacht te maken hebben met een begeleid konvooi en viel aan. De zee was kalm, het zicht goed: ideaal voor een zeeslag. Pas toen hij dichterbij kwam, ontdekte hij zijn fout. De Britse schepen hadden weliswaar lichter geschut met minder reikwijdte, maar waren wel sneller. Langsdorff besefte dat hij ze niet kon afschudden en moest doorgaan. Vanaf de Ajax beval Harwood de Exeter vanuit het zuiden aan te vallen. Met de twee lichtere schepen deed hij dat vanuit het oosten. In plaats van op ruime afstand te blijven en te profiteren van het bereik van de zware kanonnen, kwam de Graf Spee binnen schootsafstand van de Britten. Langsdorff concentreerde zich op de Exeter en wist die ruim 40 keer te raken. Maar hij incasseerde ook zelf treffers. Op de Graf Spee zaten ruim vijftig Britten gevangen. Ze telden zeventien treffers op het schip, vertelde een van hen later. Maar de meeste indruk maakten de kanonnen van de Graf Spee. Elk salvo leek op een aardbeving en veroorzaakte een enorme naschok. 

Nadat zijn kanonnen waren vernietigd en er tientallen doden waren gevallen, verliet de Exeter het gevecht. Maar de Graf Spee verkeerde ook in de problemen. Een granaat had de oliezuiveringsinstallatie beschadigd, die essentieel was voor de brandstoftoevoer om een topsnelheid te halen. Ook was er schade aan de keuken, waterzuiveringsinstallatie, romp en gevechtstorens. Er waren daarbij 36 doden gevallen en meer dan zestig gewonden. Langsdorff, die op het open bruggedeelte de strijd had geleid, was gewond geraakt door scherven in de arm. Na ruim een uur zwegen de kanonnen. Langsdorff verwachtte een torpedoaanval van de Ajax en de Achilles en verliet onder dekking van een rookgordijn het strijdtoneel en zette koers naar de dichtstbijzijnde diepzeehaven: Montevideo.  

Hoewel officieel neutraal, onderhield Uruguay nauwe banden met Groot-Brittannië. Buenos Aires was een betere optie geweest, omdat de Argentijnen sympathieker tegenover de nazi’s stonden. Maar die haven was alleen te bereiken door nauwe modderige geulen en bovendien verder van open zee. Gevolgd door de Ajax en de Achilles liep de Graf Spee Montevideo binnen. Volgens de Conventie van Genève mocht het 24 uur herstelwerkzaamheden in een neutrale haven uitvoeren. Langsdorff vroeg een week, onder de Britse druk kreeg hij van Uruguay 72 uur.        

Op 14 december werden de omgekomen bemanningsleden van boord gehaald en met militair ceremonieel begraven op de Del Norte-begraafplaats in Montevideo. De ruim zestig gewonden werden behandeld in lokale ziekenhuizen en de Britten werden vrijgelaten. Daarna vertelde Langsdorff zijn bemanning hoe ze ervoor stonden. Ze hadden nog 160 zware granaten, genoeg voor één uur gevecht, en voor drie dagen voorraden. Met de kapotte oliezuiveringsinstallatie zouden ze Duitsland nooit bereiken. Daarnaast had hij gehoord dat ze bij de monding van de Rio de la Plata werden opgewacht door een sterke Britse vloot. Er was geen hoop.  

Op 16 december besprak hij hun situatie met vlootadmiraal Erich Raeder in Berlijn. Die adviseerde hem tijd te winnen voor reparatie en anders toch uit te wijken naar Buenos Aires. Internering in Uruguay moest worden voorkomen. En het schip mocht niet onbeschadigd in Britse handen vallen. 

Maar Uruguay gaf Langsdorff geen extra tijd. Opnieuw verzamelde hij zijn bemanningsleden aan dek en deelde hun het besprokene mee. Sommige officieren eisten dat ze strijdend ten onder zouden gaan. Daarop dreigden de jonge matrozen met muiterij. Langsdorff liet vervolgens 900 bemanningsleden overzetten op het Duitse vrachtschip SS Tacoma, dat eveneens in Montevideo lag. Veertig man bleven aan boord. De volgende dag voer de Graf Spee uit. Aan wal stonden tienduizenden Uruguayanen zich te verheugen op een aanstaande zeeslag. Verderop maakten de Britten zich op voor de confrontatie.  

Aan boord van de Graf Spee liet Langsdorff zijn spookbemanning alle wapens en technische apparatuur vernietigen en explosieven aanbrengen. Op een paar kilometer uit de kust zette hij hen in sloepen. Zelf wilde hij blijven, maar hij liet zich door zijn officieren overhalen mee te gaan. Twintig minuten later vloog het schip de lucht in, het brandde nog drie dagen voor het zonk. De Tacoma bracht Langsdorff en zijn bemanning naar Buenos Aires, waar ze werden opgevangen in immigrantenhotels. Met de Argentijnse autoriteiten kwam hij overeen dat ze als schipbreukelingen zouden worden behandeld.  

Hitler was furieus. De Graf Spee had strijdend ten onder moeten gaan en zo veel mogelijk schade moeten aanrichten aan de Britse vloot. De eerste zeeslag van de nog verse oorlog was nu door de vijand gewonnen en had hun moraal opgepept. Maar Langsdorff vond dat hij het maximale en enig juiste had gedaan: zijn bemanning was gered en het schip was niet in Britse handen gevallen. ‘We zullen ze laten zien wat Duitse eer betekent,’ zei hij tegen zijn officieren.  

Op de avond van 19 december schreef hij afscheidsbrieven aan zijn vrouw, ouders en Duitse ambassadeur. Daarna schoot hij zich met zijn dienstpistool door het hoofd. Ze vonden hem in zijn gala-uniform, zijn hoofd rustte op de Duitse keizerlijke vlag. Hij werd met militaire eer begraven op de Duitse begraafplaats La Chacarita in Buenos Aires. Honderden Argentijnen van Duitse afkomst vormden een erehaag en brachten de Hitlergroet. ‘We voelden ons verweesd nu hij er niet meer was,’ zei bemanningslid Hans Eubel in een documentaire jaren later.  

Officieel mocht de bemanning niet terug naar Duitsland. Ze werd daarom ondergebracht in de verschillende Duitse kolonies in het land, waar ze grotendeels werd opgenomen in Duitse families. Sommige bemanningsleden wisten in de maanden erop na omzwervingen door Latijns-Amerika toch in Duitsland te komen, zoals artillerieofficier Paul Ascher. Hij ging twee jaar later als stafofficier ten onder met het slagschip de Bismarck. Dat ging met admiraal Günther Lütjens wel de confrontatie aan met een talrijkere tegenstander, wat 2000 opvarenden het leven kostte. 

De meeste Graf Spee-bemanningsleden bleven in Argentinië, waar ze gezinnen stichtten. Hun nazaten wonen er nog. Jaarlijks leggen ze bloemen op het graf van de man die het leven van hun voorvaders redde en houden er herdenkingen. Ook Langsdorffs jongste dochter Inge Nedden (1937) bezoekt die regelmatig. Ze was nog geen twee toen haar vader stierf, dus ze heeft geen levendige herinneringen aan hem. In september 2022 was ze ook in het door Duitse immigranten gestichte stadje Villa General Belgrano in de provincie Cordoba. Veel huizen zijn er gebouwd in Beierse stijl, restaurants serveren Apfelstrudel en spätzle en jaarlijks is er een groot Oktoberfest. In het lokale historisch museum is een Graf Spee-afdeling ingericht. Tijdens Neddens bezoek werd een nieuw monument voor de bemanning opgericht; 130 van hen hadden zich hier gevestigd. 

Hoewel Langsdorff ook in Duitsland wordt geprezen omdat hij zijn bemanning heeft gered, wordt hij daar nog altijd niet publiekelijk geëerd. Er zijn dan ook nooit officiële Duitse delegaties bij de herdenkingen, laat staan dat er ooit een straat of een marineschip naar hem is vernoemd, zoals wel voor admiraal Lütjens. Neddens moeder kreeg nooit een weduwepensioen en pas de laatste jaren is er meer belangstelling voor haar vader, vertelde ze op de Argentijnse televisie. ‘Ik krijg veel e-mails van mensen die willen weten wat er nu precies is gebeurd.’ 

Hoe anders is dat in het buitenland. Bij de laatste herdenking waren veertig Britten, onder wie kleinkinderen van Harwood, zei ze. Tijdens de tachtigste herdenking van de zeeslag, in 2019, hield de Britse marine een herdenkingsdiner voor haar vader omdat hij extra slachtoffers had voorkomen.   

Openingsafbeelding: De ondergang van de Graf Spee, 17 december 1939.