Operatie Barbarossa in Nederland

Hoewel er nauwelijks sprake was van georganiseerd verzet en het bedrijfsleven volop werkte voor de Duitsers, stonden de meeste Nederlanders afwijzend tegenover de bezetter en de NSB als haar voornaamste handlanger. Ze keurden de maatregelen tegen de Joden af. Ook moesten ze niets hebben van de Duitse propaganda en censuur. Massaal werd er geluisterd naar Radio Oranje en de BBC.

Op 25 en 26 februari vond een grootschalig protest tegen de Jodenvervolging plaats. Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart liet de Februaristaking gewelddadig onderdrukken. Dat betekende het einde van zijn politiek om Nederlanders als ‘Germaans broedervolk’ geleidelijk voor de Nieuwe Orde te winnen en op vrijwillige basis te nazificeren. ‘Mit uns oder gegen uns, ein Dritte gibt es nicht mehr,’ dreigde hij. In hoeverre het Nederlandse volk zijn vrijheid zou herwinnen was volgens hem afhankelijk van de mate waarin het tot samenwerking bereid was. In de zomer van 1941 werd deze vraag acuut.

De Duitse aanval op de Sovjet-Unie zette de binnenlandse verhoudingen nog meer op scherp. De CPN beschouwde tot dan toe Groot-Brittannië en nazi-Duitsland als kapitalistische grootmachten die uit eigenbelang een ‘imperialistische roofoorlog’ voerden. De Nederlandse bourgeoisie, de regering in ballingschap en het koningshuis golden eveneens als ‘reactionair’. De communisten organiseerden demonstraties voor de belangen van arbeiders en acties tegen het antisemitisme, maar keurden militaire sabotage tegen de Wehrmacht af. Na Operatie Barbarossa maakte de CPN een politieke salto mortale. De partij riep op tot nationaal verzet tegen de Duitsers en gaf opdracht sabotageploegen te vormen. De kritiek op de Britse ‘imperialisten’ verstomde.

Uiteraard reageerde de NSB tegenovergesteld op de Duitse aanval op de Sovjet-Unie. NSB-leider Anton Mussert zond onmiddellijk een telegram aan Hitler om hem te feliciteren met de actie. In een extra nummer bejubelde het NSB-weekblad Volk en Vaderland de Duitse inval als ‘de grootste daad die Hitler als strateeg, als bouwer van het nieuwe Europa en als idealist tot nu toe heeft verricht’.

De inval in de Sovjet-Unie was voor Mussert overigens geen verrassing. Hij schreef al op 27 augustus 1940 aan Hitler: ‘Wanneer de tijd daar is, dat het Duitsche volk expansie naar het Oosten behoeft, dan zullen de Nederlandsche soldaten zich als goede Germanen gedragen en met vreugde de eereschuld betalen, die nog op Nederlandsche volk zou rusten.’ Mussert beloofde Hitler een miljoen soldaten om zo zijn politieke marktwaarde als collaborateur te verhogen.

Tegenover Hitler pleitte de NSB-leider ook voor de vorming van een ‘Germaansche Statenbond’ onder Duitse leiding. Een met Belgisch grondgebied uitgebreid en etnisch gezuiverd Nederland moest daarvan deel uitmaken. De statenbond was Musserts voornaamste wapen tegen de dreigende annexatie van Nederland. Hij was ervan overtuigd dat het door Reichsführer-SS Heinrich Himmler gepropageerde ‘Groot-Germaanse Rijk’ het einde betekende van de Nederlandse zelfstandigheid. Dat dit ook Hitlers doelstelling was, ontging hem.

Tijdens een persoonlijk onderhoud met Mussert begin 1941 verklaarde Himmler dat een ‘Anschluss’ van Nederland niet op het Duitse programma stond. Hij sprak daarnaast over de komende aanval op de Sovjet-Unie. Zijn woorden hadden het beoogde effect. In een rondschrijven riep Mussert zijn partijgenoten op dienst te nemen in SS-Standarte Westland, die speciaal voor Nederlandse en Vlaamse vrijwilligers was opgericht. ‘De persoonlijkheid van de Führer moet onze waarborg zijn en is onze waarborg dat nimmer bevelen gegeven zullen worden in strijd met de eer en de belangen van het Nederlandse volk,’ verzekerde de NSB-leider zijn aanhangers. Het bleef de hele oorlog lang zijn noodlottige leitmotiv.

Door Operatie Barbarossa zag Seyss-Inquart nieuwe mogelijkheden om het Nederlandse volk te winnen voor het nationaal-socialisme. Onder de bevolking bestond immers een diepgewortelde afkeer van het communisme. Tijdens een massabijeenkomst in Amsterdam op 27 juni verkondigde Seyss-Inquart dat nazi-Duitsland de oorlog niet voerde uit zelfzuchtige motieven.

Heroïsch vocht het voor Europa’s voortbestaan tegen een ‘internationale samenzwering van het groot-kapitaal, het Jodendom en het bolsjewisme’.
Hij presenteerde de manifestatie als ‘het uitgangspunt van de nationaal-socialistische reorganisatie van Nederland’. In de toespraak hierna verkondigde Mussert dat het Duitse volk op de NSB kon rekenen ‘als op zijn trouwste broeder’.

Ook de Nederlandse bevolking toonde zich enthousiast over de Duitse aanval op de Sovjet-Unie. De achterliggende motivatie verschilde hemelsbreed van de NSB. Velen verwachtten dat een tweefrontenoorlog de nazi’s fataal zou worden. Zij werden daarin gesterkt door koningin Wilhelmina. Op 24 juni hield de vorstin een toespraak voor Radio Oranje. Het staatshoofd verwierp ‘de beginselen en praktijken van het bolsjewisme’, maar verwelkomde de Sovjet-Unie als bondgenoot in de strijd tegen Hitler.

De nieuwe situatie dwong de Nederlandse Unie tot een definitieve positiebepaling tegenover de bezetter. De leiding van deze nationalistische massabeweging wilde ons land zo veel mogelijk vrijwaren van nazificering, maar streefde ook autoritaire hervormingen na. Door de toenemende Duitse terreur was zij steeds minder genegen tot samenwerking met de bezettingsautoriteiten. Met de weigering om Hitlers antibolsjewistische strijd te steunen verspeelde de Nederlandse Unie – ‘de Joden-Unie’ aldus de NSB – haar laatste krediet bij de bezetter.

In de zomer van 1941 begonnen de nazi’s in de bezette gebieden een grootscheeps propagandaoffensief ter ondersteuning van Operatie Barbarossa. Als reactie op de geallieerde V-actie (‘V for Victory!’) kwam propagandaminister Goebbels met een onverwachtse meesterzet: hij annexeerde eenvoudigweg het populaire V-symbool. In heel bezet Europa werd de Duitse V-actie op 18 juli 1941  precies om middernacht ingezet.

’s Ochtend hing Nederland vol met affiches waarop triomfantelijk stond vermeld: ‘V = Victorie, want Duitschland wint voor Europa op alle fronten.’ In alle grote steden waren ook spandoeken met dezelfde leuze aangebracht. Een in Bussum opgehangen banier werd voorzien van de spottende tekst: ‘Doet u vooral voor mij geen moeite.’ Andere snedige commentaren waren: ‘Duitsland wint op alle frontpagina’s’, en: ‘Eén april!’ Van de door Duitsers en hun Nederlandse sympathisanten aangebrachte V’s werd vaak een W – van Wilhelmina – gemaakt.

De Sicherheitsdienst constateerde dat de propagandacampagne voor een kruistocht tegen het goddeloze bolsjewisme en ‘de gedachte van een Europese lotsgemeenschap’ nauwelijks aansloeg. Ondanks hun anticommunisme stonden Nederlanders massaal achter het bondgenootschap tussen Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie. Zij beschouwden deze alliantie als noodzakelijk voor het verslaan van nazi-Duitsland.

Voor NSB’ers vormde de Duitse V-actie een nieuwe impuls om tegenstanders te belagen. Ze bekladden woningen met V’s en beplakten gebouwen met affiches. De Sicherheitsdienst rapporteerde dat het wangedrag van NSB’ers, tezamen met de verslechterende levensomstandigheden, de ontevredenheid onder burgers verder aanwakkerde. Dit gold eveneens voor de door Seyss-Inquart aangekondigde ‘nationaal-socialistische reorganisatie’ – de gedwongen nazificering van samenleving en bestuur – en de doorgevoerde terreurmaatregelen, zoals het gijzelen van burgers en de razzia’s op Joden.

Daags na de antibolsjewistische manifestatie in Amsterdam riep de megalomane leider van de fascistische partij Nationaal Front, Arnold Meijer, op tot de vorming van ‘een afzonderlijk Nederlandsch Legioen’ om samen met de Duitsers en hun bondgenoten te strijden tegen het barbaarse communisme. Meijer had onderhands vernomen dat het rijkscommissariaat hiertoe voorbereidingen trof, maar wist niet dat in Berlijn al besloten was dat een Nederlands vrijwilligerslegioen onderdeel zou worden van de Waffen-SS.

Hoewel de bezettingsautoriteiten Meijers voorstel enthousiast onthaalden, was voor deze wispelturige would-be collaborateur geen rol weggelegd. Op 10 juli vernam hij uit de krant dat een Nederlands vrijwilligerslegioen was opgericht. De soldaten hiervan zouden ‘onder eigen vlag en eigen officieren aan den strijd deelnemen’. Deze toezegging wekte bij de eerste lichtingen vrijwilligers hoge verwachtingen.

Bij aankomst in hun kazernes in Polen en Oost-Pruisen kregen zij echter een uniform van de Waffen-SS met enkele ‘Nederlandse’ onderscheidingstekens uitgereikt. De Duitse instructeurs beschouwden de Hollandse rekruten dikwijls als een vreemdsoortig dialect sprekende Volksdeutsche en behandelden hen met onverholen minachting.

Soldaten van het Nederlandse vrijwilligerslegioen – een bont allegaartje van idealisten, avonturiers en maatschappelijke mislukkelingen – werden begin 1942 ingezet. Honderden vrijwilligers in dienst van SS-Standarte Westland vochten al vanaf juni 1941 aan het oostfront. Verschillenden van hen schreven in hun dagboek hoe ze Russische krijgsgevangen, verdacht uitziende burgers en Joden vermoordden. ‘Overal knalt het en worden de Joden neergeschoten,’ noteerde Waffen-SS’er Jan Olij opgetogen over de eerste oorlogsweek.

Tevreden terugblikkend vertrouwde half oktober een andere Nederlandse Waffen-SS’er aan zijn dagboek toe: ‘Mariopol viel in onze handen en de mooiste buit die wij ons hadden kunnen dromen was wel de 13.000 Joden die levend in onze vingers kwamen, maar er natuurlijk niet meer levend uit kwamen.’ Uit dergelijke getuigenissen blijkt onmiskenbaar de desastreuze invloed van de antisemitische propaganda, zoals ook door de NSB werd uitgedragen.

In totaal zouden 22.000 à 23.000 Nederlanders aan het oostfront dienen.

In Nederland was Seyss-Inquart ondertussen tot de conclusie gekomen dat alleen de NSB voldoende mensen kon leveren voor de gedwongen nazificering van Nederland. Ondanks zijn ideologische en menselijke tekortkomingen was Mussert volgens hem bezig zich in goede richting te ontwikkelen. Bovendien had de NSB-leider aangeboden een eed van persoonlijke trouw op Hitler te zweren. Dankzij deze verbintenis kon Mussert nog meer in de gewenste politieke richting worden gedirigeerd.

Ten overstaan van Hitler legde de NSB-leider op 12 december in Berlijn zijn eed af. Slechts twee dagen daarna maakte Seyss-Inquart op een NSB-bijeenkomst ter gelegenheid van haar tienjarige bestaan bekend dat Musserts beweging voortaan de enig toegestane partij was. De aanwezigen reageerden uitzinnig van vreugde.

Werkelijke politieke macht zou de NSB nooit krijgen. Voor de bezetter diende zij hoofdzakelijk als reservoir voor meegaande bestuurders, oostfrontvrijwilligers en uitvoerders van terreurmaatregelen tegen de bevolking. In het gewapend verzet tegen de Duitsers en zijn handlangers zouden de communisten een steeds prominentere spelen. Over de toekomst van Nederland werd echter op het slagveld beslist. Na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 8 december 1941 sloten de Verenigde Staten zich aan bij het geallieerde kamp. Dezelfde maand bleek dat Operatie Barbarossa was mislukt. Beide gebeurtenissen waren van beslissende betekenis voor het verloop van de oorlog.