Home Dossiers Tweede Wereldoorlog Keizer Hirohito (1901-1989)

Keizer Hirohito (1901-1989)

  • Gepubliceerd op: 28 maart 2013
  • Laatste update 17 apr 2023
  • Auteur:
    Judith Stalpers
  • 13 minuten leestijd
Portret van keizer Hirohito
Hitler in de Tweede Wereldoorlog
Dossier Tweede Wereldoorlog Bekijk dossier

Dit artikel krijgt u van ons cadeau

Wilt u onbeperkt toegang tot de artikelen op Historischnieuwsblad.nl? U bent al lid vanaf €1,99 per maand. Sluit hier een abonnement af en u heeft direct toegang.

De keizer van Japan was uitermate flexibel in zijn opvattingen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was Hirohito een van de aanjagers van het militarisme en de agressieve politiek van zijn land. Na de capitulatie draaide hij om als een blad aan de boom.

Toen Hirohito op 29 april 1901 in Tokio ter wereld kwam, was hij voorbestemd om in de voetsporen te treden van zijn grootvader, keizer Meiji (1868-1912). Zijn eigen vader Yoshihito was kroonprins, maar lichamelijk en geestelijk uitermate labiel. Het was hoogst twijfelachtig of hij ooit keizer kon worden. De Japanners ontvingen Hirohito dan ook met veel enthousiasme: het voortbestaan van de oudste dynastie ter wereld was verzekerd.

Oppermachtige shogun

Die geestdrift voor het keizerlijk huis was in Japan indertijd een nieuw fenomeen. Tot 1868 wisten de meeste Japanners niet eens dat het land een keizer had, omdat de shogun, de hoogste militair leider, oppermachtig was. Maar onder Meiji werd Japan snel een moderne natiestaat met de keizer in het centrum van de macht.

Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

De ideologie van de kokutai, de ‘nationale essentie’, vormde daarvoor de basis. Er ontstond een cultus rond de keizer, die werd geacht als een vader te zorgen voor zijn kinderen. Het volk moest het verhaal in ere houden dat de keizer een directe afstammeling was van zonnegodin Amaterasu. Indien nodig moesten Japanners deze mythe rond de keizer zelfs met hun leven verdedigen, zo kregen ze op school ingeprent. De vergeten cultus rond deze zonnegodin – shinto – werd verheven tot staatsreligie.

Onder keizer Meiji groeide het achterlijke eiland uit tot een militaire grootmacht die eerst China en daarna Rusland versloeg. Dat laatste maakte in eigen land, maar ook in het Westen, enorme indruk. Japan had immers een Europese, blanke grootmacht bedwongen. Na deze veroveringen nam het nationalisme extreme vormen aan. Dat was een reactie op de vijandigheden van westerse mogendheden die protesteerden tegen Japans aanwezigheid in het Chinese Mantsjoerije.

Tijdens zijn jeugd kreeg Hirohito ingepeperd dat hij de meest verheven persoon in Japan was en het object van devotie van zijn onderdanen

De kleine Hirohito groeide op in dit militair assertieve Japan. Grootvader Meiji zocht met zorg zijn leermeesters uit. Slechts zeventig dagen oud kwam Hirohito onder de hoede van een gepensioneerde luitenant-admiraal, die hem altruïsme, doorzettingsvermogen, respect voor anderen en moed moest bijbrengen.

Gerenommeerde militairen coachten hem door zijn lagere en middelbare school, en legden het accent op militair-strategisch denken, shinto-rites en de kokutai. Hirohito kreeg ingepeperd dat hij de meest verheven persoon in Japan was en het object van devotie van zijn onderdanen.

De schuchtere en dociele Hirohito accepteerde zijn op maat gesneden opvoeding. Alleen toen zijn broertjes en vriendjes werd verboden met hem te stoeien – niemand mocht de erfgenaam van de troon aanvallen – zou hij een keer hebben geprotesteerd tegen de continue aanwezigheid van hofpersoneel.

Hirohito als regent

Na de dood van keizer Meiji in 1912 werd Hirohito’s vader keizer, tegen de verwachting in. Maar omdat hij steeds minder toerekeningsvatbaar werd, mocht hij vanaf 1919 niet meer in het openbaar optreden. Daarom, en vanwege toenemende binnenlandse onrust, werd Hirohito in 1921 benoemd tot regent.

De twintig jaar jonge kroonprins werd verder voorbereid op zijn keizerlijke taken. Hij maakte een reis door Europa, onderging verdere militaire training, trouwde met een verre nicht, werd vader. En hij vond een niche voor zichzelf. Hij stond erop dat hij naast zijn keizerlijke taken ook zijn passie voor biologisch onderzoek kon najagen.

Intussen ontstonden in de politieke coulissen strubbelingen tussen partijpolitici, militairen en industriëlen. Tegelijkertijd verzette de bevolking zich tegen het militarisme en de verplichte verering van de keizerlijke familie. Het aantal incidenten nam toe: moorden op politici, pogingen tot staatsgrepen, arbeidersprotesten. Het ministerie van Oorlog en het ministerie van Keizerlijke Aangelegenheden scherpten vlak voor Hirohito’s troonbestijging de censuurregels aan met een wet die elke kritiek op de kokutai verbood. Ook werd het onderwijs geheel in het teken gesteld van keizerverering en militarisme.

Vlak voordat Hirohito keizer werd scherpte de Japanse overheid de censuurregels aan: elke kritiek op de kokutai was voortaan verboden

In 1926 stierf Hirohito’s vader en werd hij zelf keizer. Zoals in Japan gebruikelijk was, begon een nieuw tijdperk. Het kreeg de naam Showa – ‘verlichte vrede.’

Japanse expansiedrift

Onder keizer Meiji had Japan zich ontwikkeld tot koloniale macht. Met de overwinning op de Russen in 1905 kwam Mantsjoerije in de Japanse invloedssfeer. En in 1910 had Japan het Koreaanse schiereiland geannexeerd. Door de expansiedrift kwam het land in Oost-Azië steeds vaker in conflict met de andere koloniale – westerse – mogendheden. Daar beconcurreerden Groot-Brittannië, de VS, Duitsland, de Sovjet-Unie en nu ook Japan elkaar in steeds wisselende allianties om invloed, handelsprivileges en toegang tot grondstoffen. In China werd de situatie extra ingewikkeld door de conflicten tussen onder anderen nationalisten en communisten.

Na Hirohito’s aantreden zetten zijn raadgevers de agressieve militaire lijn in zijn naam voort. De jonge keizer was nog niet in staat zelf leiding te geven aan deze complexe ontwikkelingen. Het militarisme mondde uit in een invasie van Mantsjoerije en in 1937 in de Tweede Chinees-Japanse Oorlog, die tot 1945 zou duren. Het Westen, China en de Sovjet-Unie keerden zich steeds meer tegen Japan en stelden handelsembargo’s in. Zonder invoer van grondstoffen kwam de industrie tot stilstand. Honger teisterde Japan.

In de tussentijd werd Hirohito ouder en rijper, en ontwikkelde hij zich tot een actieve speler. Hij bemoeide zich met de selectie van ministers, waarbij hij een voorkeur tentoonspreidde voor expansionisten. Vanaf 1938 hield hij samen met zijn kabinet gozen kaigi, speciale vergaderingen waar ze de belangrijkste beslissingen namen.

Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog

Zo koos Hirohito in 1938 samen met zijn ministers voor de strategie van de Grote Oost-Aziatische Welzijnssfeer: Azië voor de Aziaten met Japan aan het hoofd. De westerse koloniale machten moesten weg en daarom viel Japan Indo-China, Nederlands-Indië en andere delen van Zuidoost-Azië binnen. En vervolgens lijfde het zelf die landen in.

Ook de beslissing om Pearl Harbor aan te vallen kwam uit een gozen kaigi. De aanval in 1941 vond plaats toen Japan op het hoogtepunt was van zijn imperiale macht in Azië en ging gepaard met een oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten en Engeland.

Hirohito steunde tijdens de Tweede Wereldoorlog keer op keer de factie die in een overwinning geloofde en tot het bittere eind wilde doorgaan

De actie op zich was een succes, maar tijdens de veld- en zeeslagen die volgden werd al snel duidelijk dat Japan de oorlog zou verliezen. Het raakte terrein kwijt, terwijl er ongelooflijke aantallen doden vielen. Toch steunde Hirohito keer op keer de factie die in een overwinning geloofde en tot het bittere einde wilde doorgaan.

Maar uiteindelijk besloot de keizer de geallieerde Verklaring van Potsdam (1945) te accepteren en Japan onvoorwaardelijk te laten capituleren. De onderhandelingen voor een beëindiging van de oorlog sleepten al maanden voort en ook na ontvangst van de Potsdam-tekst gingen kostbare dagen verloren doordat hardliners eisten dat de keizer aanbleef. De geallieerden hielden op dat punt nog alle opties open. Pas na de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki hakte de keizer de knoop door.

Capitulatierede van Hirohito op de radio

Op 15 augustus, om twaalf uur ’s middags, hoorde Japan de capitulatierede van de keizer op de radio. De opname was twee dagen eerder gemaakt en kraakte, en de tekst was onbegrijpelijk doordat woorden als ‘overgave’, ‘capitulatie’ of ‘verlies’ er niet in voorkwamen. De nasale stem van de keizer en de gestileerde hoftaal maakten de rede nog ontoegankelijker.

Pas toen een radioredacteur later op de dag de inhoud weergaf in alledaagse taal, drong het bericht tot de menigte door. De keizer had de moeilijke beslissing genomen om het volk verder lijden te besparen, was de boodschap.

De Japanners waren droevig en opgelucht tegelijk. De oorlog had het land in puin gelegd en grote armoede verbreid. Het imperialistische avontuur had in Azië zo’n 20 miljoen dodelijke slachtoffers gemaakt, onder wie 3 miljoen Japanners.

Voor Hirohito begon een nieuw tijdperk. Vrijwel direct verruilde hij zijn uniform voor burgerkleding. De geallieerden installeerden een bezettingsmacht, geleid door de Amerikaanse Supreme Commander, generaal Douglas MacArthur.

Hirohito verruilde vrijwel direct na de overgave zijn uniform voor burgerkleding

Voor de keizer, zijn directe entourage en de militair en politiek leiders was de situatie totaal onzeker. Zouden ze verantwoordelijk gesteld worden voor de miljoenen levens die de imperialistische ondernemingen hadden gekost? Voor het ministerie van Keizerlijke Aangelegenheden was het zaak zo snel mogelijk met de Amerikanen in contact te komen om de ontmanteling van Japan en van het keizershuis te voorkomen.

Hirohito ontmoet MacArthur

Een doodzenuwachtige Hirohito ging in september 1945 voor het eerst bij MacArthur op bezoek. Na een gesprek onder vier ogen kwam de keizer duidelijk opgelucht naar buiten. MacArthur schreef in zijn memoires dat hij onder de indruk was van de man die hij eigenlijk verachtte. Want de keizer was bereid, aldus MacArthur, alle verantwoordelijkheid voor de oorlogsdaden op zich te nemen.

Hirohito en MacArthur zouden elkaar nog negen keer ontmoeten. In de onderhandelingen tussen beide partijen werd al snel duidelijk dat de Amerikanen naar een manier zochten om de rust in Japan te handhaven. Want het begon na de overgave snel te rommelen in het land: er werd geroofd en geplunderd, en er gingen stemmen op dat de schuld voor de verloren oorlog bij de keizer lag, dat hij moest aftreden, en zelfs dat het hele keizershuis moest worden afgeschaft.

De keizer hield het volk bij elkaar, dacht MacArthur, en het volk was bereid alles te doen voor de keizer. Als de keizer op zijn troon zou blijven, konden de Amerikanen hem inzetten voor hun doelen

Maar onder de medewerkers van MacArthur was het idee ontstaan dat de keizer moest worden gespaard. Op basis van een ‘cultuurpsychologische’ analyse van MacArthurs rechterhand, hobbypsycholoog en Japan-liefhebber brigadier Bonner Fellers, concludeerden ze dat het Japanse volk de keizer zeer hoogachtte. De keizer hield het volk bij elkaar, en omgekeerd was het volk bereid alles te doen voor de keizer, zo was het idee. Dus als de keizer op zijn troon zou blijven, dan konden de Amerikanen hem inzetten voor hun doelen.

Op aandringen van MacArthur gaf de keizer op 1 januari 1946 de zogenoemde ‘mensheidsverklaring’ af. In obscure taal ontkrachtte hij het idee dat hij afstamde van hemelse of heilige machten. Voortaan was hij een mens, als alle anderen. Het was een strategische zet om zijn positie te behouden, want een keizer met een ‘hemels’ mandaat en dus met onbetwistbare superieure eigenschappen zouden de geallieerden nooit kunnen accepteren. Dat was immers de olie geweest in de militaristische operaties van Japan.

In mei 1946 begon een oorlogstribunaal in Tokio met de berechting van zo’n zesduizend Japanners voor kleinere oorlogsmisdaden, en van 28 militair en politiek leiders voor grote. De naam van de keizer stond niet op de lijst. MacArthur had de geallieerden kunnen overtuigen van Hirohito’s onschuld. Hij gebruikte daarbij de argumentatie die de keizer twee maanden eerder in zijn Monologen had laten opschrijven. In die Monologen gaf Hirohito zijn visie op de aanloop naar de oorlog, de rol die verschillende aangeklaagden in de loop der tijd speelden en zijn eigen positie.

Hirohito distantieert zich van de militaristen

De keizer was een constitutionele monarch, zo ging de redenering, en dus was hij niet gemachtigd tegen besluiten van de regering in te gaan: ‘De regering had besloten tot een oorlog,’ dicteerde Hirohito. ‘Als ik deze beslissing had tegengehouden, zou er in het land chaos zijn ontstaan of misschien zelfs een staatsgreep hebben plaatsgevonden. Het leven van de mensen om me heen en ook mijn eigen leven waren dan niet meer veilig geweest.’

Telkens opnieuw stelt Hirohito in zijn Monologen dat hij zich probeerde te distantiëren van de militaristen. De keizer beweerde dat hij een vredelievend persoon was, en de Supreme Commander zei het hem na.

Hirohito had gekozen voor capitulatie omdat hij vrede wilde, zei hij in de Monologen: ‘Ik deed wat ik dacht dat goed was voor de Japanse staat en het Japanse volk.’ Met veel details gaat hij in op enkele incidenten in China, maar zijn eigen rol daarin komt niet aan bod. De Monologen schetsen een beeld van een keizer die niet zelfstandig kon ingrijpen, behalve wanneer het kabinet niet functioneerde, zoals tijdens de laatste gozen kaigi waarin tot capitulatie werd besloten.

Maar de keizer dicteerde ook: ‘Als de oorlog door zou gaan, dan zouden de Verenigde Staten en hun bondgenoten de Baai van Ise invallen en de Ise-tempel vernietigen.’ Deze tempel is gewijd aan de shinto-zonnegodin Amaterasu en daar liggen de ‘drie belangrijke schatten’: juwelen, een zwaard en een spiegel, die de legitimiteit van het keizerschap symboliseren. De Amerikanen zouden de schatten hebben meegenomen, aldus de Monologen, en dat wilde de keizer voorkomen.

Het was Hirohito te doen om het behoud van het keizershuis: hij geloofde dat de ondergang van het keizershuis de ondergang van Japan zou betekenen

Deze episode illustreert waar het Hirohito boven alles om te doen was: het behoud van het keizershuis. Hem was van kleins af aan bijgebracht dat de essentie van Japan met het keizershuis verbonden was en hij geloofde dat zijn ondergang de ondergang van Japan zou betekenen. Hij was tot alles bereid, zolang hij de keizerstroon kon redden: afstand doen van zijn militaire en ‘hemelse’ status, feiten verdraaien, zijn ministers opofferen.

Toen de keizer in 1947 de nieuwe grondwet ondertekende, zat hij weer vast op de troon. Tot deze ondertekening was de grondwet uit het Meiji-tijdperk nog van kracht en daarom was de keizer de enige die zijn handtekening kon zetten. Deze handeling bevestigde in het openbaar zijn keizerlijke autoriteit, maar in de nieuwe grondwet stond wel dat hij voortaan slechts een symbolische rol vervulde en geen macht meer had.

Godsdienstvrijheid en scheiding kerk en staat

Verder hadden de Amerikanen vrijheid van religie voorgeschreven, en vastgelegd dat staat en religie gescheiden waren. De keizer mocht de rites voor de zonnegodin alleen nog als privépersoon uitvoeren.

Voortaan zweeg de keizer over politiek, in heden en in het verleden. Zelfs als hij praatte, zei hij eigenlijk niets. Beroemd is zijn antwoord tijdens een persconferentie in 1975, na een bezoek aan de Verenigde Staten op de onverwachte vraag ‘Wat denkt u nu eigenlijk over de vraag wie verantwoordelijk is voor de oorlog?’ Beduusd en twijfelend reageerde de keizer: ‘Ik ben geen specialist in literaire aangelegenheden. Daarom kan ik de nuances van mijn eigen opmerkingen niet goed inschatten. Ik kan uw vraag dus niet beantwoorden.’

De schuldkwestie bleef boven het hoofd van de keizer hangen, zijn leven lang, en laaide nogmaals hevig op rond zijn begrafenis. Hirohito overleed op 7 januari 1989, 87 jaar oud. Zijn begrafenis vond plaats op de koudste dag van het jaar, maar honderden gasten trotseerden de ijzelregen om de openluchtceremonie bij te wonen. Onder hen waren vertegenwoordigers van 163 landen en 27 internationale organisaties, zoals de presidenten Bush (senior), Mitterrand en Von Weiszäcker, veertien leden van koningshuizen en elf eerste ministers. Nederland stuurde de minister van Buitenlandse Zaken Hans van den Broek.

Japan was in 1989 een economische wereldmacht en iedereen wilde zakendoen met het land. Dus kwamen niet alle gasten uit eerbied. Sommigen wilden simpelweg de banden aanhalen. Om opportunistische redenen dus, geheel in de geest van de overledene.

Meer weten

  • Het internationale standaardwerk over de keizer is Hirohito and the Making of Modern Japan (2000) van de Amerikaanse historicus Herbert P. Bix. Bix schetst in detail hoe nauw de keizer betrokken was bij cruciale beslissingen rond Japans oorlogen en hoe hij zijn verantwoordelijkheid daarna ontweek. Hij komt tot de conclusie dat de keizer ‘een van de meest onoprechte personen op de moderne troon was’. Bix schreef in 2008 een artikel dat leest als een synopsis en update van zijn dikke boek (http://japanfocus.org/-herbert_p_-bix/2741).
  • In 1989 verscheen Hirohito. Keizer tussen Hemel en Aarde, de Nederlandse vertaling van Der Tenno. Japan hinter dem Chrysanthemenvorhang, van journalist Peter Crome. Crome verweeft zijn ervaringen in Japan met eigen onderzoek en schrijft met een flinke dosis ironie.
  • The Sun portretteert Hirohito van juli tot september 1945: van de laatste dagen voor de capitulatie tot de installatie van de Amerikaanse bezettingsmacht van Douglas MacArthur. De ietwat karikaturale film uit 2005 is van de Russische regisseur Aleksandr Sokurov.