Tweede Wereldoorlog

De Tweede Wereldoorlog begon in 1939 en duurde tot 1945. Het was een van de meest verwoestende en dodelijke oorlogen in de geschiedenis, met miljoenen slachtoffers. De oorlog werd gekenmerkt door belangrijke gebeurtenissen als de Holocaust, de Slag om Stalingrad en de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki.

De periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog heet het Interbellum en duurde van 1918 tot 1939. In die periode was er veel economische en sociale instabiliteit in Europa. Nationalisme, militarisme en autoritarisme werden steeds populairder in verschillende landen. In Duitsland werd de economische crisis van de jaren twintig en dertig verergerd door de vernederende voorwaarden van het Verdrag van Versailles uit 1919, waarin Duitsland gestraft werd voor zijn rol in de Eerste Wereldoorlog. De onvrede en instabiliteit in de Duitse Weimarrepubliek zorgde ervoor dat de nazi’s aan de macht konden komen. In de ideologie van de nazi’s speelde het occulte een grote rol.

De tijdlijn van de Tweede Wereldoorlog begint vaak bij de Duitse inval van Polen op 1 september 1939: de zogenoemde Blitzkrieg. Adolf Hitler eiste dat Polen hem het Duitstalige gebied van Polen zou toekennen. Toen de regering dit weigerde, viel Hitler het land binnen. De Duitse inval in Polen leidde tot de mobilisatie van de geallieerden.

Duitsland had een sterk leger met moderne wapens. Daarmee hoopte Hitler de vernedering van de Eerste Wereldoorlog weg te poetsen en Lebensraum te creëren voor het Duitse volk. Na Polen viel het Duitse leger onder andere België, Nederland en Frankrijk binnen. Ondertussen had Hitler ook Oostenrijk in de Tweede Wereldoorlog geannexeerd. Een van de bekendste generaals van het Duitse leger was Erwin Rommel, die gevreesd en bewonderd werd aan beide zijden van het front.

De geallieerden waren de landen die tijdens de Tweede Wereldoorlog samen vochten tegen de asmogendheden. De belangrijkste geallieerde machten waren Groot-Brittannië, Frankrijk, de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Andere landen die zich bij de geallieerden voegden waren onder meer Canada, Australië, China en India. De landen werkten samen in belangrijke veldslagen zoals het Ardennenoffensief en Operatie Market Garden. Sommige landen bleven neutraal in de oorlog, zoals Zwitserland.

De Britse premier Neville Chamberlain gaf in 1938 toe aan Hitlers territoriale eisen, een appeasement-politiek waar hij later veel om bekritiseerd is. Onder leiding van zijn opvolger Winston Churchill streed Engeland tijdens de oorlog tegen nazi-Duitsland. In de Slag om Groot-Brittannië vocht de Royal Air Force met de Duitse luchtmacht om een invasie van het Britse eiland te voorkomen. De Duitsers zetten daarbij veel bommen in: Engelse burgers werden het slachtoffer van de Blitz: grootschalige bombardementen op Londen.

De Fransen leden hevig onder de Duitse invasie in 1940. Na de inval tekende de Franse regering een wapenstilstand, waardoor het grootste deel van Frankrijk onder Duits bewind kwam te staan. Onder leiding van Philippe Pétain heulde het Vichyregime als een marionettenregering met de Duitsers, maar desondanks bleven veel Franse strijdkrachten zich tegen de Duitsers verzetten. Charles de Gaulle, leider van de Franse regering in ballingschap, bleef de Fransen namelijk oproepen om tegen de bezetter te blijven strijden.

Aanvankelijk steunde Amerika de strijd tegen Duitsland alleen op afstand, via de zogenoemde Lend-Lease Act. Dankzij deze wet van president Franklin D. Roosevelt leverden de Amerikanen grote hoeveelheden wapens, munitie en andere benodigdheden aan geallieerde troepen over de hele wereld. Pas na de Japanse aanval op Pearl Harbor in december 1941 sloten de VS zich aan bij de geallieerde strijdkrachten. Een beroemde Amerikaanse generaal was Douglas MacArthur.

De Sovjet-Unie, zoals Rusland tijdens de Tweede Wereldoorlog heette, sloot aanvankelijk een niet-aanvalsverdrag met de Duitsers: het Molotov-Ribbentroppact. Toch besloot Hitler om dat pact in 1941 te doorbreken: hij lanceerde Operatie Barbarossa om de Russen te overdonderen. Maar veel wijst erop dat Hitler en Stalin aan het begin van de oorlog eenzelfde plan voorbereidden. Het Rode Leger maakte zich in het geheim ook al maanden op voor een offensief: Operatie Groza. De Sovjet-Unie was in 1939 al zijn buurland Finland binnengevallen, waar het Rode Leger grote moeite had om de manschappen van Gustaf Mannerheim te verslaan.

Het Rode Leger van Jozef Stalin leverde veel strijd en bracht enorme offers. De Slag om Stalingrad, die door de Sovjet-Unie gewonnen werd, was een van de hevigste veldslagen in de Tweede Wereldoorlog en wordt vaak beschouwd als een keerpunt in de oorlog. De Sovjets bevrijdden aan het eind van de oorlog verschillende Oost-Europese landen en marcheerden in 1945 Berlijn binnen. Na de oorlog werd de Sovjet-Unie een van de twee supermachten in de wereld en kwam het tijdens de Koude Oorlog tegenover de Verenigde Staten te staan.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog viel Stalin ook Oekraïne binnen. Onder Oekraïense nationalisten was er sprake van collaboratie in Oekraïne. Dat is een verhaal dat Rusland tegenwoordig graag benadrukt, maar wat het Kremlin liever niet vertelt, is dat nog veel meer Oekraïners tegen het fascisme vochten.

De bondgenoten van Duitsland waren Italië en Japan. In Italië stond de fascist Benito Mussolini aan het roer, die de macht had gegrepen na de beruchte Mars op Rome. Aanvankelijk sprak Mussolini tot de verbeelding van veel kunstenaars en intellectuelen, die het fascisme een begrijpelijke reactie vonden op het zielloze materialisme van hun tijd. Maar na zijn gruweldaden tijdens de oorlog kwamen ze daar snel op terug. Ook in Kroatië koos de fascistische regering onder leiding van Ante Pavelić de kant van de Duitsers.

In Japan was keizer Hirohito een van de aanjagers van het militarisme en de agressieve politiek van zijn land. De Japanners vielen de Verenigde Staten aan met kamikazepiloten en veroverden grote delen van Nederlands-Indië. Pas toen het Amerikaanse leger twee Japanse steden verwoestte met atoombommen, gaf het land zich over.

Al voor de oorlog maakte het Derde Rijk gebruik van propaganda. Hitler gebruikte de Olympische Spelen in 1936 in Berlijn om populariteit te winnen op het wereldtoneel. Sporters die successen haalden bij die ‘Spelen van Hitler’, zoals Rie Mastenbroek, werden daar later om verguisd. De Duitse minister van volksvoorlichting en propaganda was Joseph Goebbels. Een andere SS-topman was oorlogsmisdadiger Hanns Albin Rauter.

Ook de geallieerden gebruikten propaganda in de strijd. De Britse radiomaker Sefton Delmer gebruikte humor en satire om de propaganda van Goebbels tegen te gaan en zo de Duitse bevolking te overtuigen van de onwaarheden die hen werden voorgeschoteld. Ook probeerden de geallieerden de Duitsers te misleiden met een spookleger en verschillende afleidingsmanoeuvres, zoals Operatie Mincemeat.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vielen er miljoenen slachtoffers. Over hoeveel doden de Tweede Wereldoorlog precies telt bestaan verschillende lezingen, maar naar schatting zijn er meer dan 60 miljoen mensen omgekomen als gevolg van de oorlog. Landen blijven onderzoek doen naar het precieze aantal doden in de Tweede Wereldoorlog. In 1998 verscheen er een beroemd interview met een Duitse soldaat uit de Tweede Wereldoorlog.

Zowel burgers als strijders vonden de dood door de grootschalige inzet van moderne wapens als tanks, vliegtuigen en bommen. De geallieerden als de asmogendheden zorgden voor grootschalige bombardementen in de Tweede Wereldoorlog. Duitsland werkte zelfs aan de ontwikkeling van zogenoemde V-Wapens: wonderwapens die de vijand angst aan moesten jagen.

Op 10 mei 1940 vielen de Duitsers Nederland binnen. Na hevige gevechten en een zwaar bombardement op Rotterdam tekende capituleerde de regering. Koningin Wilhelmina vluchtte naar Londen en hield vanuit de Engelse hoofdstad beroemde toespraken op Radio Oranje. Prins Bernhard werd na de oorlog geroemd om zijn verzetswerk, maar kreeg vanaf de jaren zeventig ook kritiek omdat hij nooit echt afstand had genomen van het nazisme.

Tijdens de Duitse bezetting kreeg de Nederlandse bevolking steeds meer beperkingen opgelegd, zoals een avondklok en het verbod op het luisteren naar de radio. Nederlandse kunstenaars mochten voortaan alleen hun vak uitoefenen als ze lid waren van de Kultuurkamer. Toch waren de economische gevolgen voor Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog minder zwaar dan vaak wordt gedacht.

Vooral Joden in Nederland werden het slachtoffer van de Duitse overheersing: zij werden tijdens razzia’s gearresteerd en naar concentratiekampen als Sobibor vervoerd. Hulpverleners van het Rode Kruis probeerde de gevangenen in de kampen zo goed mogelijk bij te staan. In 1941 vond in Amsterdam de Februaristaking plaats: het enige massale protest tegen de Jodenvervolging in Europa. Ook maakten de Duitsers in Nederland jacht op communisten.

Tijdens de oorlog werd ook Nederlands-Indië bezet door Japan. Nederlandse soldaten en burgers werden gevangen genomen en moesten werken aan de beruchte Birma-spoorlijn, waarbij duizenden omkwamen door ziekte en uitputting. Na de Japanse capitulatie riepen de Indonesische leiders Soekarno en Hatta de onafhankelijke Republiek Indonesië uit, wat tot een onafhankelijkheidsoorlog leidde die tot 1949 zou duren.

Nederlanders pleegden ook verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Nederland was daarin niet altijd succesvol, maar het verzet in de Tweede Wereldoorlog probeerde de bezetter te dwarsbomen waar mogelijk. Het verzet bestond uit verschillende groepen, waaronder communisten, socialisten, christenen en liberalen. Ze voerden sabotageacties uit, verspreidden illegale kranten en zetten onderduiknetwerken op om mensen te beschermen tegen deportaties naar concentratie- en vernietigingskampen. Het was gevaarlijk werk: veel verzetsleden werden gearresteerd en geëxecuteerd.

Na de bevrijding van Nederland werden veel verzetsleden geëerd voor hun werk. Bekende verzetsstrijders uit de Tweede Wereldoorlog zijn Hannie Schaft, Walraven van Hall, Gerben Wagenaar en Heleen Kuipers-Rietberg: Tante Riek. Maar ook minder bekende burgers verzetten zich tegen de Duiters, zoals Rachmad Kusumobroto. Veel verzetsstrijders kwamen ook uit Nederlands Indië in de Tweede Wereldoorlog.

Sommige Nederlanders waren fout in de oorlog. Zij sloten zich aan bij de bezetter en werkten actief mee aan de onderdrukking van hun landgenoten. Sommige ‘foute Nederlanders’ deden dit uit ideologische overtuiging, terwijl anderen uit eigenbelang handelden. De meest beruchte Nederlandse collaborateurs waren lid van de NSB (Nationaal-Socialistische Beweging), een pro-Duitse politieke partij onder leiding van Anton Mussert. De NSB viel de media aan en verwelkomde de komst van de Duitsers.

In totaal sloten zo’n 25.000 Nederlandse soldaten in de Tweede Wereldoorlog zich vrijwillig aan bij de Duitse Waffen-SS. Deze Nederlandse SS’ers droegen actief bij aan de Jodenvervolging, blijkt uit hun dagboeken. Ondertussen werden malafide makelaars steenrijk door de handel in geroofde Joodse panden en het witwassen van fout geld.

Een berucht verhaal is dat van twee Nederlandse vriendinnen, Jacoba Roelofs (19) en Ria Jorink (23), die in 1943 kampbewaakster in Auschwitz werden. Na de oorlog werden veel collaborateurs opgepakt en zelf opgesloten in kampen voor ‘foute’ Nederlanders. Daar mochten zij geen gewone kranten lezen; er kwam voor hen een speciaal weekblad: Uitzicht.

Na de oorlog wilde Nederland snel afrekenen met oorlogsmisdadigers, maar volgens aanklager Hans Zaaijer waren de straffen veel te mild. Hij pleitte voor de doodstraf, maar het kabinet vreesde dat de bevolking te veel executies na de Tweede Wereldoorlog niet zou verdragen. De kinderen van ‘foute ouders’, zogenoemde NSB-kinderen, bleven na de oorlog grote moeite houden om in de maatschappij te integreren.

Tijdens de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog vermoordden de nazi’s bijna zes miljoen Europese Joden. Deze genocide wordt ook wel de Holocaust of Shoah genoemd. Met de Jodentransporten vervoerden de nazi’s Joden naar concentratiekampen en vernietigingskampen zoals Auschwitz, waar mannen en vrouwen gescheiden werden en werden onderworpen aan foltering, honger en ziekte. Veel slachtoffers stierven in de gaskamer, die speciaal waren gebouwd om de Joden op grote schaal te vermoorden met gifgas.

In Nederland speelde de Joodse Raad een belangrijke rol in de deportatie van Joden. Collaborateurs die hun eigen hachje wilden redden – dat is hoe veel Nederlanders na de oorlog over de Joodse Raad dachten. De voorzitters zouden hun eigen volk hebben verraden door de bezetter te helpen bij de deportaties naar vernietigingskampen. Maar volgens historicus Bart van der Boom is de werkelijkheid veel minder zwart-wit. In Wij weten niets van hun lot onderzocht hij wat Nederlandse omstanders van de Jodenvervolging wisten, en welke rol onwetendheid speelde in hun handelen.

Een van de beroemdste verhalen over de Jodenvervolging is dat van Anne Frank, een Joods meisje uit Amsterdam dat bekend is werd door het dagboek dat ze tijdens de oorlog schreef. Anne Frank en haar familie zaten ondergedoken in het Achterhuis, maar werden verraden en opgepakt. Amsterdam, Parijs, Berlijn en andere Europese steden hebben een Holocaustmonument die burgers moet herinneren aan de gruwelen van de Jodenvervolging.

In juni 1944 vielen de geallieerden de Duitsers aan bij Normandië tijdens D-Day. Deze invasie markeerde de start van de bevrijding van West-Europa. Op 4 september 1944 vond Dolle Dinsdag plaats: de dag dat Nederlanders massaal gingen geloven dat de bevrijding ophanden was, terwijl dat nog niet het geval was. Ook in de zomer van 1945 was het niet alleen feest: Nederland stond op dat moment nog bol van de tegenstellingen.

Uiteindelijk eindigde de oorlog in Europa op 8 mei 1945 met de onvoorwaardelijke overgave van Duitsland aan de geallieerde machten. Die overgave leidde tot de oprichting van de Verenigde Naties. Bovendien bepaalden de overwinnaars dat Duitsland herstelbetalingen moest doen na de oorlog. Veel nazikopstukken vluchtten naar Zuid Amerikaanse landen zoals Argentinië.

Door de gruwelijkheden van de oorlog en Holocaust worstelen veel Duitsers na de Tweede Wereldoorlog met het verleden, en de wederopbouw van Duitsland duurde jaren.

In de Stille Oceaan vocht Japan door tot augustus 1945, totdat de Verenigde Staten atoombommen op Hiroshima en Nagasaki lieten vallen. Dit dwong de Japanse keizer tot overgave op 15 augustus 1945. Duitse oorlogsmisdadigers werden berecht tijdens de Processen van Neurenberg, en Japanners tijdens het Tribunaal van Tokyo.

Er zijn talloze films gemaakt over de Tweede Wereldoorlog, zowel in binnen- als buitenland. In Nederland zijn populaire Tweede Wereldoorlog films gemaakt, zoals Zwartboek, Soldaat van Oranje en De Slag om de Schelde. In Duitsland zijn films gemaakt die zich richten op de Duitse ervaringen tijdens de oorlog, zoals Das Boot en Der Hauptmann.

Een bekende Britse film is Darkest Hour en Engeland maakte de beroemde tv-serie Colditz. Ook Rusland maakte veel films over de strijd: in Beanpole komen de vrouwen in het Russische leger aan bod en in Come and See komen de gruwelen van oorlogskampen in beeld. De film Land of mine gaat over een onbekend verhaal uit Denemarken in de Tweede Wereldoorlog. Er zijn ook verschillende films gemaakt over Frankrijk in de Tweede Wereldoorlog.

Er zijn veel boeken geschreven over de Tweede Wereldoorlog, variërend van memoires en dagboeken tot romans en academische publicaties. De redactie van Historisch Nieuwsblad maakte eerder een selectie van twintig boeken die u moet lezen over de Tweede Wereldoorlog. Een van de bekendste schrijvers over de oorlog is Sir Ian Kershaw. Het NIOD doet veel onderzoek naar bronnen uit de Tweede Wereldoorlog.