Middeleeuwen

De Middeleeuwen worden vaak voorgesteld als de treurige periode tussen de fraaie Oudheid en de glorieuze Moderne Tijd, als een periode van verval en stagnatie. Maar is dat wel terecht? De Middeleeuwen waren een tijd waarin koninkrijken opkwamen en ten onder gingen, ridderlijke idealen hoogtij vierden, en de kerk een dominante kracht was in het dagelijks leven. De periode heeft vergaande invloed gehad op de vorming van onze moderne samenleving.

Wanneer waren de Middeleeuwen en hoe lang duurden ze? De Middeleeuwen duurden ongeveer van de vijfde tot de vijftiende eeuw. De periode wordt vaak onderverdeeld in de vroege, hoge en late Middeleeuwen. Het tijdperk begon na de val van het West-Romeinse Rijk in 476, en die eerste periode wordt ook wel de ‘donkere Middeleeuwen’ genoemd, omdat deze gekenmerkt werd door politieke instabiliteit en beperkte culturele vooruitgang in Europa.

In de Middeleeuwen werd Europa het toneel van een aaneenschakeling van conflicten. Middeleeuwse ridders, kastelen en wapens spreken tot de verbeelding, maar in werkelijkheid waren de oorlogen hevig en bloederig. Omstreeks het jaar 733 versloeg de Frankische hofmeier Karel een Arabische troepenmacht in een slag die de geschiedenis is in gegaan als de Slag bij Poitiers. Die strijd kreeg een symbolische betekenis: Karel Martel zou Europa hebben gered van complete islamisering.  Ook de Slag bij Azincourt in 1415 werd beroemd. Daar behaalden Engelse troepen onder leiding van koning Hendrik V een indrukwekkende overwinning in de Honderdjarige Oorlog: boogschutters wonnen van Franse ridders en hun zware cavalerie. De zege groeide uit tot een beroemd epos over een kleine groep dappere soldaten die een vijandelijke overmacht versloeg.

Voor Nederland was de Slag bij Vlaardingen in 1018 belangrijk. Boeren en soldaten leverden daar een strijd die de weg vrijmaakte voor de ontwikkeling van het graafschap Holland. Naast deze continentale conflicten zorgden de Vikingen voor nog meer oorlogszucht in de Middeleeuwen. Noormannen als Leif Erikson zijn vaak afgeschilderd als barbaars, maar in werkelijkheid waren ze niet woester dan andere Europese volkeren. Naast het slagveld was het ook in veel steden onveilig tijdens de Middeleeuwen. In de Medieval Murder Maps brachten historici de geweldsincidenten en moorden van middeleeuws Engeland in kaart.

Toch was het dagelijks leven niet zo grauw als vaak voorgesteld. Middeleeuwers droegen allerlei soorten kleding, van eenvoudige tunieken tot uitbundige jurken, die uiting gaven aan hun maatschappelijke positie en rijkdom. Ook de Middeleeuwse kunst bloeide in deze periode; kunstenaars maakten gedetailleerde manuscripten en schilderijen over religieuze thema’s.

Eten in de Middeleeuwen was eenvoudig maar voedzaam. Maar ondanks de beperkte beschikbaarheid en hoge kosten werden er relatief veel meer specerijen gebruikt dan nu. Nederland had in de Middeleeuwen zelfs al een bloeiende bierindustrie. De introductie van hop in middeleeuws bier ontketende een revolutie en bood bierbrouwers ongekende mogelijkheden in binnen- en buitenland.

Straffen in de Middeleeuwen waren vaak rigoureus en soms onmenselijk. De middeleeuwers hielden er verschillende strafmethoden op na voor mannen en vrouwen, en vrouwen werden vaker vervolgd voor vermeende ‘misdaden’ zoals hekserij. Er komt steeds meer aandacht voor de grootschalige vervolging en executie van heksen in Europa. De Zweedse historicus Dick Harrison schreef er het boek Heksenjacht over, en waarschuwt dat we nog steeds op moeten passen voor dit soort collectieve gekte. Een van de zwaarste straffen die in de Middeleeuwen kon worden opgelegd, was verbanning. Door de vele gevaren die een balling na zijn verdrijving op zijn pad vond, stond dit zo goed als gelijk aan de doodstraf.

Vrouwen hadden in de Middeleeuwen vaak beperkte rechten en waren onderhevig aan rigide sociale normen, maar sommigen mochten in laat-middeleeuws Europa zelfstandig belangrijke financiële besluiten nemen. Volgens de Britse cultuurhistoricus Janina Ramirez waren de Middeleeuwen dan ook vrouwvriendelijker dan vaak wordt aangenomen. Daar werd ook goed nagedacht over middeleeuwse namen, die vaak werden gekozen op basis van sociale status of familiegeschiedenis. Zo dachten koningen lang na over de voornamen van hun kroost: uit een naam als Edmund of John sprak een verschillende ambitie.

Ook het beeld van middeleeuwers die zichzelf nooit wasten klopt niet. Middeleeuwse steden hadden vaak een badhuis, die dienstdeed als gezondheidscentrum en sauna ineen. Middeleeuwers hielden ook al van gokken en spelshows; arm en rijk deden volop mee aan grote loterijen. Daarmee konden ze geld of zilveren servies winnen, maar ook kans maken op een lucratieve baan. De zorg voor ouderen in de Middeleeuwen werd vaak door de familie geleverd, maar in de late Middeleeuwen konden hulpbehoevende ouderen terecht in een gasthuis. Als ze tenminste geld of bezittingen hadden om zich in de kopen. 

Een belangrijk aspect van de Middeleeuwen was de standenmaatschappij: een sociaal systeem waarin duidelijk gedefinieerde klassen bestonden en er beperkte mobiliteit was tussen deze standen. Het leenstelsel vormde een belangrijk onderdeel van deze hiërarchie. De adel ontving land van de koning in ruil voor militaire dienstbaarheid. Onder deze feodale heren bevonden zich de horigen: boeren die aan het land waren gebonden en verplicht waren om een deel van hun opbrengst af te staan aan de landeigenaar.

De boeren vormden de ruggengraat van de middeleeuwse samenleving, en hun dagelijks leven was nauw verweven met het land en seizoensgebonden arbeid. De opkomst van gilden bood enige mate van bescherming en organisatie voor ambachtslieden en handelaren, maar de meeste mensen bleven gebonden aan het agrarische bestaan.

Een andere stand was de geestelijkheid, die uit priesters, monniken en andere kerkelijke functionarissen bestond. De kerk speelde een cruciale rol in het dagelijks leven en beïnvloedde niet alleen het spirituele, maar ook het politieke en sociale landschap. Christelijke missionarissen speelden een cruciale rol in het verspreiden van het christendom buiten Europa. Een beroemde missionaris was Bonifatius, die in de vroege Middeleeuwen naar de Lage Landen trok om daar het christendom te verspreiden. De bissschop speelde een cruciale rol bij het kerstenen van de Germanen, maar werd in 754 in Dokkum vermoord door de Friezen.

Tijdens de Middeleeuwen vonden er ook meerdere kruistochten plaats: militaire expedities die werden georganiseerd om heilige plaatsen te veroveren. Er vielen tienduizenden doden bij de kruistochten, en bijna honderd jaar regeerden de kruisvaarders het koninkrijk Jeruzalem. Een beroemde kruisvaarder was Godfried van Bouillon, die tijdens de Eerste Kruistocht tot ‘Beschermer van het Heilige Graf’ werd benoemd. Maar zelfs de Vikingen namen soms deel aan de expedities naar het Oosten: Sigurd I ontpopte zich tot een fanatieke moordenaar van ongelovigen, al ging het hem vooral om de roem en de buit. De verovering van Constantinopel in 1453 door de Ottomanen maakte een definitief einde van de kruistochten en het Byzantijnse Rijk.

De kerk voerde niet alleen strijd in het Oosten, maar mengde zich ook in oorlogen op het Europese continent. In Frankrijk is de legende van Jeanne d’Arc beroemd: een jonge boerin die tijdens de Honderdjarige Oorlog tussen Engeland en Frankrijk beweerde dat God haar had opgedragen de Fransen te redden. De ‘Maagd van Orléans’ inspireerde de Franse troepen, en na haar dood werd ze tot martelaar en heilige gemaakt.

Om houvast te vinden richtten veel middeleeuwers zich tot het bovennatuurlijke. Met tal van rituelen en magische middelen probeerden ze hogere machten te beïnvloeden. Ook waarschuwde de kerk voor lust, genot en plezier. Seks in de Middeleeuwen werd weggezet als een risico waarbij men zich diende te houden aan een wurgende hoeveelheid voorschriften en regels. De duivel zou kunnen profiteren van momenten van weinig zelfbeheering. Het weren van de duivel was een belangrijke bezigheid voor middeleeuwers. In de late Middeleeuwen waren ongekend veel mensen in de greep van Satan en zijn demonen. De bezetenen vertoonden uiteenlopend gedrag en geneesheren stelden verschillende diagnoses. Met exorcisme moesten de boze geesten worden verdreven en kon een bezetene genezen.

De kerk zorgde ook voor ontwikkelingen op cultureel gebied. Een goed voorbeeld is het werk van Hildegard van Bingen, een Duitse benedictijnse abdis, die niet alleen bekend stond om haar theologische geschriften en mystieke visioenen, maar ook om haar bijdragen aan muziek, wetenschap en geneeskunde. Toch is ook het beeld van een corrupte katholieke kerk blijven hangen. Machtsmisbruik en geldverspilling zouden de aanleiding vormen voor de Reformatie in de zestiende eeuw, maar sommige historici betwijfelen of de laatmiddeleeuwse kerk wel zo corrupt was. De morele maatstaven van de kerk waren in de late Middeleeuwen waarschijnlijk hoger dan ooit tevoren.

Een van de bekendste middeleeuwse keizers was Karel de Grote (747-814). In de halve eeuw dat Charlemagne de scepter zwaaide, wist hij een groot deel van Europa onder zijn heerschappij te krijgen. Toch werd zijn bestuur niet zozeer gekenmerkt door militaire overheersing. Karel de Grote had een hoger doel voor ogen: één christelijke identiteit voor alle volkeren onder zijn bewind.

In middeleeuws Engeland raakte Koning Jan (1166-1216) verwikkeld in een meedogenloze machtsstrijd met zijn edelen, die hem in 1215 onder dwang de Magna Carta laten ondertekenen, waarin stond dat de koning niet boven de wet stond. Het leidde tot een burgeroorlog, waar vooral de Engelse bevolking onderleed, en die pas na ruim een jaar eindigde toen koning Jan overleed aan dysenterie.

Een andere bekende politicus was de Bourgondische hertog Filips de Goede (1396-1467), een flamboyante verschijning op het internationale toneel. Geholpen door gunstige spelingen van het lot legde hij de fundamenten voor de latere Nederlanden. Zijn centralisatiepolitiek had ook een keerzijde, waar zijn nazaten de tanden op stukbeten.

Keizer Karel V (1500-1558) werd van jongs af aan klaargestoomd voor een reusachtige kroon. Zijn leraren doordrenkten hem met intellectuele en religieuze idealen. Volgens zijn Britse biograaf Geoffrey Parker beschikte Karel over veel geluk, doortastendheid en een zekere mate van tolerantie. Maar op den duur verloor hij zijn scherpte. Net als andere familieleden had Karel V een legendarische Habsburgse kin.

Een van de machtigste middeleeuwse vrouwen was Eleonora van Aquitanië (1122-1204). Met haar eerste man ging ze op kruistocht, en haar tweede echtgenoot sloot haar vijftien jaar op in een oud kasteel. Maar daarna beleefde ze als moeder van de Engelse koning Richard Leeuwenhart haar comeback en werd ze machtiger dan ooit.

Ook Jacoba van Beieren (1401-1436) stond in het middelpunt van de Europese machtscentra, maar haar mogelijkheden bleken juist uiterst beperkt. Ze werd uiteindelijk gedwongen haar graafschappen af te staan aan de hertog van Bourgondië. In de middeleeuwse geschiedenis van Kiev speelt de heilige Olga van Kiev (890-969) een sleutelrol. Ze was in de tiende eeuw de eerste heerser van het Kievse Rijk die zich bekeerde tot het christendom. Daarom staat ze binnen de Russisch-orthodoxe kerk nog altijd op een voetstuk. Maar ze is misschien nog bekender vanwege haar verschrikkelijke wraakacties.

Ook buiten Europa lieten politieke en militaire leiders zich gelden. ‘De vreugde van de man ligt in het vertrappen van de vijand,’ meende de Mongoolse aanvoerder Djengis Khan (1162-1227). En hij nam dat vrij letterlijk. Zijn ruiters liepen grote delen van Azië onder de voet en galoppeerden door tot in Europa. Zo schiep hij een middeleeuws wereldrijk.

In de Middeleeuwen werden er steeds meer Europese steden gebouwd, die opbloeiden dankzij groeiende handel. Een belangrijk handelsnetwerk was de Hanze, een machtig verbond van ondernemers uit Hamburg, Groningen en Brugge. Dankzij dit netwerk konden kooplui uit deze steden makkelijk en goedkoop zakendoen in heel Noord-Europa.

Dorestad was geen Hanzestad, maar tussen de zevende en negende eeuw wel een iconische handelsplaats. Het werd een knooppunt voor handel en culturele uitwisseling, maar werd daarom ook veertien keer geplunderd door Vikingen. Ook in middeleeuws Brabant kwamen machtige steden op, zoals Brussel en s’-Hertogenbosch.

Maar in middeleeuwse steden verspreidde niet alleen de rijkdom zich snel, dat gold ook voor ziektekiemen. In de veertiende eeuw richtte de pest onvoorstelbare schade aan in Europa: een derde van de bevolking stierf. De Zwarte Dood begon in Italië en klom vanuit de teen van de laars omhoog naar de dichtbevolkte gebieden in het noorden. Ook lepra kwam veel voor in de Middeleeuwen. Leprozen golden als de belichaming van het kwaad, want God had hen niet voor niets gestraft met vreselijke misvormingen. Ze woonden daarom als boetelingen in aparte complexen buiten de stad.

In de Middeleeuwen was literatuur een belangrijk middel om verhalen en ideeën over te brengen. Volgens historicus Marco Mostert veranderde het middeleeuwse schrift dan ook de manier van denken. Een beroemd voorbeeld van middeleeuwse literatuur is het epische verhaal van Reynaert de Vos. Dit werk, geschreven in het Middelnederlands, vertelt het verhaal van de sluwe vos Reynaert en zijn avonturen in een wereld bevolkt door dieren met menselijke eigenschappen. Het is een allegorisch verhaal dat vaak wordt geïnterpreteerd als een kritiek op de maatschappij en de menselijke ondeugden. Veel literatuur werd overgeleverd via middeleeuwse handschriften: prachtig geïllustreerde manuscripten die met de hand werden geschreven en rijkelijk versierd werden.

Er zijn veel films gemaakt over middeleeuwse koningen, ridders en veldslagen. Zo maakte Netflix een epische film over de Slag bij Azincourt in 1415: The King. De verfilming stuitte in Frankrijk op veel kritiek. Volgens de directeur van het Azincourt-museum was de film zorgwekkend anti-Frans.