Wanneer kan iemand als geletterd worden beschouwd, en in hoeverre veranderde het leren lezen en schrijven de manier waarop de middeleeuwse mens de werkelijkheid waarneemt en vormgeeft?
De relatie tussen het gesproken woord en het schrift heeft in de loop van de Middeleeuwen grote veranderingen ondergaan. De dertiende eeuw was in dit proces van groot belang. Marco Mostert vertelt hoe verschillend eenzelfde tekst opgeschreven kon worden, en wat daaruit valt af te leiden. ‘Een handschrift waar echt veel aandacht aan is besteed en er na duizend jaar nog uitziet alsof het gisteren is gemaakt, heeft een andere functie gehad dan een slordig en weinig aantrekkelijk handschrift van dezelfde tekst. De tekst is dan wel hetzelfde, maar de bedoeling die men had met die tekst kan heel verschillend zijn geweest.’
Meer lezen over de Middeleeuwen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Volgens Mostert is het belangrijk om stil te staan bij de grote hoeveelheid handschriften die in de Middeleeuwen zijn geproduceerd. Naar schatting zijn dat er tien miljoen geweest, waarvan er zo’n één miljoen bewaard zijn gebleven. Het bestuderen van deze middeleeuwse handschriften kan ons veel vertellen over die tijd, legt Mostert uit. ‘Het maakt duidelijk hoe het schrift de samenleving en zelfs de manier van denken heeft veranderd.’
Zo zorgde de introductie van het schrift voor nieuwe methodes om informatie te ordenen. Mostert geeft een voorbeeld. ‘Iemand die niet weet hoe het alfabet werkt, begrijpt niet waarom in een register éérst het woord filius (Latijn voor ‘zoon’) staat, en pas veel later het woord pater (‘vader’). Logischerwijs komt toch eerst de vader en daarna de zoon? Inmiddels zijn we aan de alfabetische geordende lijsten gewend geraakt. Maar om die te kunnen opstellen en te begrijpen, moet je weten hoe het alfabet werkt. Dat kun je alleen door te leren lezen en schrijven.’
De geletterdheid in de Middeleeuwen lijkt op een bepaalde manier sterk op de geletterdheid van nu
Het vergt enig denkwerk om ons een samenleving zonder het geschreven woord voor te stellen, laat staan om een idee te krijgen van de gevolgen die de invoering van het schrift in de middeleeuwse samenleving moet hebben gehad. Door inzicht te bieden in de verschillende vormen van geletterdheid, probeert Mostert daar toch een goede voorstelling van te geven. Zo licht hij toe dat geletterdheid zich niet beperkt tot het actief kunnen gebruiken van het geschreven woord. Het ging er vooral om dat je wist hoe die geschreven teksten “werkten” en dus begreep wat je ermee moest doen. Dat betekent dat iemand die zelf niet kon lezen of schrijven, toch ‘geletterd’ kon zijn.’ In zijn lezing legt Mostert uit hoe geletterdheid in dat opzicht verdergaat dan het begrip ‘alfabetisme’.
De geletterdheid in de Middeleeuwen lijkt op een bepaalde manier sterk op de geletterdheid van nu, stelt Mostert. ‘Heel geletterde mensen had je in de Middeleeuwen net zo goed als vandaag de dag. Bovendien kent ook de moderne maatschappij ongeletterden, analfabeten. Maar de kans om nu geletterden tegen te komen is groter dan in de Middeleeuwen. Evengoed als dat de kans groter was in de late Middeleeuwen dan in de vroege Middeleeuwen.’
