Olga van Kiev: een wrede heilige

In de geschiedenis van Kiev speelt de heilige Olga een sleutelrol. Ze was in de tiende eeuw de eerste heerser van het Kievse Rijk die zich bekeerde tot het christendom. Daarom staat ze binnen de Russisch-orthodoxe kerk nog altijd op een voetstuk. Maar ze is misschien nog bekender vanwege haar verschrikkelijke wraakacties.

Toen Olga van Kiev rond 945 een gezantschap van Drevljanen in haar stad ontving, behandelde ze hen met alle egards en beloofde ze hun een groot publiek eerbetoon. De volgende dag werden de rijkelijk uitgedoste Drevljanen in hun boten naar de stad gedragen. Daar wachtte hun geen hommage, maar een diepe kuil, waar ze met boot en al in werden geworpen. Olga keek nog even in de kuil en vroeg of het eerbetoon naar hun smaak was, waarna de Drevljanen levend werden begraven.

Het is een van de kleurrijkste passages in de Nestorkroniek, de oudste en belangrijkste bron voor de geschiedenis van het Kievse Rijk: de vroegmiddeleeuwse voorloper van het huidige Rusland, Oekraïne en Belarus. Het werk werd rond 1113 voltooid door de monniken van het Holenklooster van Kiev, en beschrijft hoe de heersers van Kiev een wankel verbond van heidense stammen samensmeedden tot een verenigde, christelijke staat.

Meer lezen over Oekraïne? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Olga is in de kroniek een opvallende verschijning tussen mannelijke heersers als Oleg de Wijze en Vladimir de Grote, en niet alleen omdat ze een vrouw is. Het begraven van het gezantschap was slechts een voorproefje; Olga’s wraak op de Drevljanen was nog lang niet compleet. Wie was deze onverbiddelijke vrouw? En waarom was ze zo wraakzuchtig?

Er is weinig bekend over Olga’s vroege leven. Het jonge Kievse Rijk waarin ze leefde kende nog nauwelijks een literaire traditie, laat staan dat vrouwen daarin participeerden. De belangrijkste bron is de Nestorkroniek, al is die vele generaties na Olga’s levensloop opgesteld. De kroniek meldt dat ze geboren is in Pskov, een stad in de buurt van de Russisch-Estse grens. Ze trouwde met prins Igor, die in 912 de Kievse troon besteeg.

Igor spande zich tijdens zijn regeerperiode in om naburige stammen aan zijn heerschappij te onderwerpen. Overwonnen stammen werden verplicht tribuut te betalen. Elke winter maakte de vorst van Kiev een collecteronde (de poliudie) om de buit binnen te halen. Hier betreden de weerbarstige Drevljanen het verhaal. Zij riepen volgens de Nestorkroniek de toorn van Olga over zich af met een onvergeeflijke daad.

Het begon ermee dat de Drevljanen weigerden nog langer tribuut te betalen aan haar echtgenoot. Igor sloeg de opstand neer en legde de Drevljanen een hogere belasting op. De Nestorkroniek vertelt hoe Igor en zijn gevolg in 945 naar de stam reisden om een uitzonderlijk grote tribuut te verzamelen. Op de terugweg was Igor nog steeds niet tevreden, en besloot terug te keren om nóg meer te eisen. Toen de Drevljanen dit te weten kwamen, legden ze een hinderlaag en vermoordden hem. Volgens de geschiedschrijver Leo de Diaken deden ze dit op gruwelijke wijze: ze bogen twee berkenbomen om, bonden Igors benen eraan vast, en lieten de bomen weer omhoogschieten, waardoor zijn lichaam uit elkaar werd getrokken.

Het tribuutsysteem dat Igor zijn leven kostte, was een belangrijke inkomstenbron voor de vorsten van Kiev. In de lente werden de verzamelde goederen via de Dnjepr naar de Zwarte Zee getransporteerd, om uiteindelijk in Constantinopel verhandeld te worden. De aanzienlijke opbrengsten stroomden in de schatkist van de Ruriken, de heersende dynastie. Hun naam was ontleend aan de grondlegger Rurik, die in de Nestorkroniek Igors vader wordt genoemd.

Rurik en zijn opvolgers behoorden tot de Roes, een groep die waarschijnlijk uit Scandinavië kwam en zich vanaf de achtste eeuw vestigde in het gebied dat nu ruwweg Europees Rusland, Oekraïne en Belarus beslaat. Deze regio werd in de vroege Middeleeuwen bevolkt door verschillende Finse, Baltische, Oost-Slavische en Turkse stammen, die woonden in landschappen variërend van toendra tot steppe tot bosgebied. Een uitgebreid rivierennetwerk verbond deze diverse gebieden en maakte het mogelijk om handelswaar van Noord-Europa naar de grote rijken van het Nabije Oosten te vervoeren: het Byzantijnse Rijk en het Islamitische Kalifaat. De Roes stichtten aan deze rivieren handelsposten en ruilden vachten, honing, barnsteen en slaven voor zijde, kruiden en kostbare zilvermunten (dirhams) uit Constantinopel en Bagdad.

Om de toegang tot goederen en handelsroutes veilig te stellen, begonnen de Roes staatjes te vormen. De overlevering wil dat de Viking-hoofdman Rurik over al deze kleinere staatjes ging regeren. Volgens de Nestorkroniek werd Rurik in 862 door oorlogvoerende Slaven en Finnen uitgenodigd om orde op zaken te stellen. Ruriks opvolger Oleg onderwierp de Oost-Slavische stammen aan de Dnjepr en veroverde rond 880 Kiev, dat hij uitriep tot ‘moeder der Russische steden’, aldus de chroniqueurs. Zo werden de Ruriken de grondleggers van een nieuw rijk.

In de tijd van Olga hadden de Ruriken nog geen volledige controle over de vele stammen die hun rijk bevolkten. De opstand van de Drevljanen laat goed zien hoe het kon misgaan. Het was dus niet alleen uit persoonlijke wrok dat Olga moest ingrijpen. Na de dood van Igor zou ze als regentes hebben opgetreden voor haar minderjarige zoon Svjatoslav, en dus was het haar verantwoordelijkheid om de Drevljanen aan te pakken. De manier waarop ze dit deed heeft legendarische proporties gekregen. De Nestorkroniek geeft een gedetailleerd en kleurrijk verslag van de draconische wraakacties die Olga tegen de Drevljanen ondernam. Het is waarschijnlijk niet echt zo gegaan, maar de beschrijving geeft goed weer hoe Olga in de herinneringscultuur bekendstaat.

De ambassadeurs die door Olga levend werden begraven, waren gekomen om haar te vragen met prins Mal, de leider van de Drevljanen, te trouwen. Nadat ze met deze ongelukkige bezoekers had afgerekend, vroeg Olga de Drevljanen om hun voornaamste mannen te sturen, zodat die haar naar Iskorosten, hun hoofdstad, konden begeleiden. Eenmaal in Kiev gearriveerd, werden deze notabelen uitgenodigd om een bad te nemen. Toen de Drevljanen in het badhuis waren, liet Olga het in brand steken, waardoor ze levend verbandden. Vervolgens reisde Olga naar de hoofdstad van de Drevljanen, waar een groot feestmaal werd gehouden ter ere van haar overleden echtgenoot. Toen haar gastheren beschonken genoeg waren, gaf Olga opdracht ze te vermoorden. In het bloedbad zouden 5000 Drevljanen zijn afgeslacht.

Nu was het tijd om het karwei af te maken. Olga keerde terug naar Kiev en verzamelde een leger om de overlevenden mee aan te vallen. Om Iskorosten in te nemen bedacht ze een list. Als de Drevljanen uit elk huis drie duiven en drie mussen brachten, zou Olga ze verder met rust laten. Toen de vogels geleverd waren, beval Olga haar soldaten om aan elke een bundeltje zwavel vast te maken. ’s Nachts vlogen de vogels terug naar hun nesten en zetten daardoor de stad in lichterlaaie. De overlevenden liet Olga gevangennemen. Sommigen werden gedood, anderen als slaaf weggegeven. De rest bleef achter om een forse belasting te betalen.

Hoe valt deze passage in de Nestorkroniek te interpreteren? Het motief van de rouwende weduwe op oorlogspad is niet onbekend in de middeleeuwse literatuur. Olga’s wraakacties lijken bovendien op heidense dodenrituelen: het begraven van de Drevljanen in hun boten, bijvoorbeeld, doet denken aan een Viking-scheepsgraf.

Het beschreven gedrag van Olga kan misschien ‘onvrouwelijk’ lijken in de context van de vroegmiddeleeuwse maatschappij, toch schond ze de heersende normen niet. Vrouwen waren uitgesloten van de militaire arena, maar werden geacht hun intellectuele en verbale kwaliteiten in te zetten. Dit is wat Olga in de Nestorkroniek doet: ze vleit en bedriegt de Drevljanen met haar woorden, maar laat het fysieke geweld over aan anderen.

De passage past bovenal in het verhaal dat de monniken van het Holenklooster wilden vertellen over de ontwikkeling en kerstening van het Kievse Rijk. Door de Drevljanen te verslaan, beschermde Olga haar rijk tegen buitenlandse verovering. Zo kon Gods plan om de Roes te kerstenen op de lange termijn doorgang vinden. Olga zou later een sleutelrol spelen in dit plan.

Nu Olga de Drevljanen onder de duim had, wilde ze als regentes de macht van de Ruriken consolideren. Ze besloot het tribuutsysteem dat haar echtgenoot fataal was geworden te hervormen. De collecteronde langs onderworpen stammen berustte te veel op wederzijds vertrouwen en de welwillendheid van stamhoofden. Bovendien bracht het de vorst van Kiev in een kwetsbare positie. Olga verving dit grillige systeem daarom door een netwerk van administratieve centra (pogosti), bemand door haar eigen ambtenaren, die een standaardbelasting oplegden aan de stammen. Zo waren de heersers in Kiev verzekerd van vaste inkomsten. Bovendien droegen de pogostibij aan centralisatie van het staatsgezag.

Ook een gedeelde religie kon een katalysator voor centralisatie zijn. Op dat moment hingen de meeste inwoners van het Kievse Rijk nog een verscheidenheid aan heidense geloven aan. Zo vereerden de Slaven de dondergod Perunu en communiceerden Finse sjamanen met diergeesten. Olga koos een nieuwe religie voor haar onderdanen, die hen zou verenigen onder één God: ze liet zich dopen door de patriarch van Constantinopel.

Het is onduidelijk wanneer Olga precies naar de Byzantijnse hoofdstad reisde, maar het moet ergens rond 955 zijn geweest. Volgens de Nestorkroniek was keizer Constantijn VII zo gegrepen door haar schoonheid en intellect dat hij haar vroeg zijn stad samen met hem te regeren. Olga antwoordde dat ze een heiden was, dat ze dus eerst gedoopt zou moeten worden, en dat de keizer de doop zelf maar moest uitvoeren. Dit deed de keizer, samen met de patriarch, waarbij hij zelf als peter optrad. Olga kreeg de doopnaam Helena, naar keizerin Helena Lekapena. Na de doop herinnerde de keizer Olga aan zijn huwelijksaanzoek, waarop Olga hem erop wees dat een huwelijk tussen peetvader en -dochter onwettig is. ‘Olga, je bent me te slim af,’ verzuchtte de keizer toen.

Opnieuw benadrukken de chroniqueurs Olga’s listigheid. Net als bij haar wraak op de Drevljanen ontkomt ze op sluwe wijze aan een huwelijk waarmee een buitenlandse heerser macht over haar rijk zou kunnen uitoefenen.

Door zich te bekeren tot het orthodox-christelijk geloof versterkte Olga de relaties met het Byzantijnse Rijk, de belangrijkste handelspartner van Kiev. Bovendien voorkwam ze dat Kiev diplomatiek geïsoleerd raakte in een steeds christelijker Europa. En zoals eerder genoemd zou een christelijke staatskerk de centralisatie van het Kievse Rijk bevorderen.

Die staatskerk zou er in Olga’s leven niet komen. Blijkbaar kreeg ze daarvoor geen steun van de Byzantijnen. Ook de bekering van haar onderdanen wilde nog niet vlotten. Olga vroeg de Rooms-Duitse keizer Otto I om een bisschop te benoemen voor het Kievse Rijk, maar dat kon alleen de paus doen. Wel stuurde Otto de missiebisschop Adalbert van Maagdenburg naar Kiev, maar die boekte geen succes. Olga kon zelfs haar eigen zoon Svjatoslav niet warm maken. ‘Mijn mannen zouden me uitlachen,’ zou die hebben gezegd.

In 962 werd Svjatoslav meerderjarig, en toonde al snel dat hij het oorlogstemperament van zijn vader had. Terwijl haar zoon op veldtocht was, overzag Olga het dagelijks bestuur en verzorgde haar kleinkinderen, onder wie Vladimir, de latere troonopvolger. Svjatoslav breidde het rijk uit naar het zuiden en oosten, maar maakte het daarbij zo bont dat hij de wrok van de Byzantijnen over zich afriep. Die betaalden de Turkse Petsjenegen om Kiev aan te vallen. Tijdens de belegering in 968 moesten Olga en haar kleinkinderen per boot over de Dnjepr vluchten. Svjatoslav verdreef de Petsjenegen. Niet lang daarna stierf Olga. Volgens haar wens werd ze met christelijke riten begraven.

Pas onder Vladimir werden Olga’s ambities gerealiseerd. Aan het begin van zijn regeerperiode was Vladimir nog een standvastig heiden, maar rond 988 bekeerde hij zich als onderdeel van een pact met de Byzantijnse keizer Basileios II: in ruil voor militaire steun mocht hij trouwen met de zus van de keizer, Anna. Vladimir stichtte een nieuwe staatskerk, wierp afgodsbeelden de Dnjepr in, en legde de inwoners van het rijk het orthodoxe geloof op.

Maar de invloed van zijn grootmoeder moet niet onderschat worden. Het was de intelligente Olga die zich als eerste heerser van Kiev tot het christendom wendde, en de aanzet gaf tot de eenwording van haar rijk onder één God. Niet voor niets is ze de eerste vrouwelijke heilige in de Russisch-orthodoxe kerk.