Eleonora van Aquitanië had geen talent voor onderdanigheid

Met haar eerste man ging Eleonora van Aquitanië op kruistocht. Haar tweede echtgenoot sloot haar vijftien jaar op in een oud kasteel. Daarna beleefde ze als moeder van de Engelse koning Richard Leeuwenhart haar comeback en werd ze machtiger dan ooit.

In de kathedraal van Bordeaux stonden op zondag 25 juli 1137 een jonge man en een vrouw in een bruidsjapon van scharlakenrode zijde voor het altaar. De bruidegom was de 17-jarige Lodewijk, kroonprins van Frankrijk; de bruid was de 15-jarige Eleonara, hertogin van de Zuid-Franse streek Aquitanië. Duizend genodigden zagen hoe ze na het jawoord door de aartsbisschop werden gekroond met gouden diademen. Er volgden dagen gevuld met banketten en festiviteiten in Eleonora’s woonplaats Poitiers.

Meer lezen over de Middeleeuwen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Pas toen op 8 augustus een paar edelmannen Lodewijk wilden kidnappen – een plan dat zijn ridders amper konden verijdelen -, vertrok het jonge paar halsoverkop naar Parijs. Onderweg kwam een boodschapper de koninklijke stoet tegemoet: koning Lodewijk VI was enkele dagen eerder overleden aan dysenterie. De jonge Lodewijk en Eleonora van Aquitanië waren de nieuwe koning en koningin van Frankrijk.

Zo arriveerde Eleonora als koningin in haar nieuwe woonplaats Parijs, met een man die ze voor haar huwelijk nog nooit had gezien. Ze werden opgewacht door Lodewijks moeder, de enige van hun beider ouders die nog in leven was. Eleonora was een paar maanden eerder wees geworden, nadat ze haar eigen vader was verloren. De 38-jarige hertog Willem X van Aquitanië was op pelgrimstocht naar Compostella overleden na het drinken van besmet rivierwater. Zijn enige twee dochters had hij onder de hoede gesteld van zijn leenheer, de Franse koning Lodewijk VI. Die was bij het horen van het bericht van Willems dood zo opgetogen dat hij niet meer uit zijn woorden kwam, aldus de aantekeningen van zijn adviseur, de benedictijnse abt Suger.

Lodewijk VI, bijgenaamd ‘de Dikke’, die vanwege zijn corpulentie niet in goede gezondheid verkeerde, wist meteen dat Eleonora van Aquitanië de geknipte bruid was voor zijn zoon. Ze was erfgename van een uitgestrekte regio die dankzij de export van wijn en zout vele malen welvarender was dan het land dat hij in direct beheer had. Dit was een buitenkans om de macht van het Franse koningshuis te vergroten.

Huwelijkspolitiek was in de Middeleeuwen een belangrijke manier om territorium te winnen en familiare allianties aan te gaan. Kinderen werden als Stratego-stukken ingezet in uitgekiende strategieën om regio’s en koningshuizen aan elkaar te smeden. Europa was een feodale samenleving waarin het natieconcept niet bestond. Mensen waren loyaal aan een koning, hertog of graaf die over gebied regeerde. Vazallen knielden letterlijk neer voor hun heer, legden hun handen in de zijne en zwoeren hem trouw. Moed, durf en loyaliteit waren ridderlijke deugden in een militaristische wereld. Koningen en edelen trokken geregeld ten strijde om hun macht te beschermen, want er waren altijd wel ergens vazallen die in opstand kwamen.

Nu was de twaalfde eeuw ook een periode die bekendstaat als de ‘eerste Renaissance’. De toenemende welvaart van de Europese steden leidde tot culturele bloei. In de kerkarchitectuur werd de sobere Romaanse stijl vervangen door de gotiek; de aftrap werd genomen door abt Suger, die de kathedraal in St. Dennis in 1140 liet herbouwen in elegante gotische stijl.

Theologie, filosofie en rechtsgeleerdheid namen een grote vlucht en werden aan een breder publiek onderwezen aan de eerste universiteiten van Europa in Bologna en Parijs.

De opleving van de wetenschap was een gevolg van de eerste kruistocht in 1096. Door deze reis waren de Europanen in contact gekomen met de Arabische cultuur, waarin het werk van Aristoteles een grote rol speelde. De herontdekking van deze Griekse filosoof, die in tegenstelling tot de veelbestudeerde Plato veel waarde hechtte aan de natuurwetenschappen en de ratio, gaf een krachtige impuls aan de wetenschapsbeoefening.

Chroniqueurs schreven levendige verslagen van de grote gebeurtenissen van hun tijd. Het is aan hen te danken dat wij zo goed zijn gedocumenteerd over Eleonora’s huwelijk. Maar de middeleeuwse kroniekschrijvers waren geen objectieve historische waarnemers. Ze waren moralisten die hun verhalen in de eerste plaats schreven als illustratie van Gods mysterieuze wegen. Vrouwen, ook koninginnen, waren niet belangrijk genoeg om veel woorden aan vuil te maken. Als ze afweken van het kuise, gedweeë vrouwelijke ideaalbeeld werden ze neergesabeld als voorbeeld van hoe een vrouw zich níét diende te gedragen.

Eleonora van Aquitanië was geen uitzondering. Zo is haar precieze geboortejaar onbekend; het kan 1122 zijn geweest, maar ook 1124. En terwijl het uiterlijk van haar voorname mannelijke tijdgenoten gedetailleerd werd beschreven, volstonden de chroniqueurs in haar geval met de algemene opmerking dat ze performosa – buitengewoon mooi – was.

Vanaf het moment dat ze voet zette in de bedompte koninklijke donjon op het Ȋle de la Cité, werd genoteerd dat haar schoonmoeder haar lage decolletés en exorbitante uitgavenpatroon afkeurde. Eleonora introduceerde tafellinnen en liet bedienden voortaan hun handen wassen voordat ze het eten opdienden. Voor vermaak huurde ze jongleurs en troubadours in. Die kende ze van het hofleven in Poitiers, waarop haar flamboyante grootvader Willem IX, bijgenaamd ‘de Troubadour’, zijn stempel had gedrukt.

De hertog, een groot womanizer, was zelf een van de eerste dichters van hoofse poëzie. Hij schreef zijn verzen in de volkstaal van zijn streek, wat hem razend populair had gemaakt. Maar in het conservatieve Parijs trokken ze hun wenkbrauwen op als troubadours in hun liederen naar de gunsten van een vrouw dongen. Hier golden vrouwen als listige verleidsters en klonk de waarschuwing van de invloedrijke kerkelijke prediker Bernard de Clairvaux: ‘Zonder gevaar leven met een vrouw is moeilijker dan doden tot leven wekken.’

De koning adoreerde zijn echtgenote op een bijna ‘kinderlijke manier’. ‘Haar bed’ bezocht hij ‘niet vaak’. De aanmoediging van de bemoeizuchtige Clairvaux kwam er naar verluidt aan te pas om de koninklijke conceptie aan te moedigen. Na acht jaar huwelijk zette Eleonara in 1145 dochter Marie op de wereld.

Hun peuter was voor Lodewijk geen reden om zijn geliefde echtgenote thuis te laten toen hij twee jaar later gehoor gaf aan een oproep van de paus om in juni 1147 mee te gaan op de tweede kruistocht. Ook tijdens de eerste kruistocht waren er vrouwen meegereisd. Niemand keek er dus van op dat de 23-jarige Franse koningin met eigen vazallen uit Aquitanië, een vrouwelijk gevolg en vele jurken, bontjassen, juwelen en serviesgoed op weg ging naar het Heilige Land.

In oktober bereikten ze Constantinopel, het centrum van de oosterse orthodoxe kerk. Ze werden ontvangen door de Byzantijnse keizer Manuel I, die hen met vorken liet eten (toen nog onbekend in Europa) en kikkerbilletjes en artisjok presenteerde op zilveren borden. Eenmaal weer onderweg troffen ze het ontredderde restant van het leger van de Duitse koning Koenraad III, die iets eerder op kruistocht was vertrokken.

De Duitsers waren in Anatolië verslagen door de Turken. Ook de Fransen raakten met hen in gevecht. Zwaargehavend bereikten de uitgedunde troepen het vorstendom Antiochië aan de grens met Syrië, dat werd geregeerd door Raymond van Poitiers, een oom van Eleonora van Aquitanië. Hij verzocht om militaire bijstand voor een aanval op Aleppo, maar Lodewijk weigerde. Vervolgens dreigde de wilskrachtige Eleonora, die haar oom wel wilde steunen, met een echtscheiding. Lodewijk dwong haar verder met hem mee te gaan naar Jeruzalem. Van daaruit besloten de overmoedige kruisvaarders Damascus aan te vallen, maar dit werd door de moslims genadeloos afgestraft. De kruistocht werd een militair fiasco.

Terug in Frankrijk ging het moeizaam met het koninklijke huwelijk. Toen Eleonora nogmaals een dochter baarde en geen zoon, zag Lodewijk dit als teken dat hun verbintenis Gods zegen niet had – wat Eleonora hem al eerder had gezegd. De paus stemde in met de nietigverklaring van hun huwelijk, omdat ze in de verte bloedverwanten waren. Eleonora liet in 1152 haar dochters achter aan het Franse hof, maar bleef in bezit van haar erfgrond Aquitanië.

De 30-jarige hertogin had haar zaakjes uitstekend voor elkaar. Binnen twee maanden was ze weer gehuwd met een vermogend man. Tijdens een eenvoudige ceremonie op 18 mei 1152 in Poitiers trouwde ze met de elf jaar jongere graaf van Normandië, Henri van Anjou, de Engelse kroonpretendent. Toen Lodewijk VII erachter kwam en in woede ontstak, was het al te laat. In 1154 werd Henri koning Hendrik II van Engeland. Hij regeerde over een enorm rijk dat zich uitstrekte van de Schotse zuidgrens tot aan de Pyreneeën. Later onderwierp hij ook Schotland en Wales.

Na hun kroning in de Westminister Abbey doorkruiste Henrik zijn nieuwe land en verbeterde het Engelse rechtssysteem. Eleonora zag hij hoogstens een paar keer per jaar, maar desondanks kregen ze in sneltreinvaart vijf zonen en drie dochters. Haar laatste zoon, Jan zonder Land, kreeg Eleonora op haar vierenveertigste. In 1168 vertrok ze naar haar geboortestreek Aquitanië. Dit had ze vermoedelijk met haar man besloten, die moeite had om daar orde te houden. Ze trad op als kundig bestuurder en liet haar lievelingszoon Richard Leeuwenhart op zijn vijftiende huldigen als nieuwe hertog.

Met zijn vader had Richard, net als zijn broers, niet veel op. Koning Hendrik wilde zijn macht niet delen met zijn zonen en daarom keerden zij zich tegen hem. Ze werden gesteund door Eleonora, die ook de autonomie van Aquitanië wilde beschermen. Dat leidde tot een gewapend conflict binnen de familie. Het werd in 1173 gewonnen door Hendrik, die zich daarna met zijn zonen verzoende. Maar hij vergaf zijn echtgenote niet dat zij ‘de vruchten van haar lichaam’ tegen hem had opgestookt. Eleonora probeerde verkleed als man te paard te vluchten naar het Franse hof van haar ex, maar dankzij spionnen wist Hendrik haar te pakken te krijgen. Tot zijn dood in 1189 hield hij haar in een oud kasteel bij Salisbury gevangen.

Op haar zesenzestigste liet de nieuwe koning, Richard Leeuwenhart, zijn moeder vrij. Vijftien jaar opsluiting hadden Eleonora niet gebroken: ze stelde onmiddellijk een hofhouding voor hem samen. Ook startte ze een pr-campagne waarin ze uit zijn naam zijn onderdanen om trouw vroeg. De Engelsen kenden hem namelijk niet, omdat hij sinds zijn achtste in Aquitanië had gewoond. Ook maakte Eleonora zichzelf publiekelijk zichtbaar met een zegel waarop ze zichzelf koningin van Engeland noemde ‘in Gods genade’.

In 1190 trok Richard met een vloot van honderd schepen vanuit Marseille naar Sicilië om deel te nemen aan de derde kruistocht. Omdat hij niet gehuwd was, wilde zijn moeder voor zijn vertrek nog een huwelijk arrangeren. De bejaarde Eleonora reisde dwars door Europa en wist de dochter van de Spaanse koning Berangaria van Navarra op tijd in Sicilië bij haar zoon af te leveren.

Terwijl hij op kruistocht was, trad ze in Engeland op als koningin-regentes. Ze sprak recht, verleende privileges en standaardiseerde de maten en gewichten. Op de terugweg uit het Heilige Land werd Richard in 1193 door hertog Leopold V van Oostenrijk gevangengenomen. Eleonara stuurde smeekbrieven om hulp naar Rome en omschreef haar zoon als ‘haar steun en toeverlaat in haar ouderdom’. Hoewel kruisvaders onder pauselijke bescherming stonden, deed de paus niets. Daarom ondernam ze zelf actie. Ze voerde onderhandelingen en verhoogde de belastingen, zodat ze binnen een jaar het torenhoge losgeld bij elkaar had. Met gevaar voor eigen leven reisde ze met de reusachtige som geld naar Mainz, waar ze na drie jaar haar zoon weer zag.

Groot was haar verdriet toen Richard in 1199 in haar armen stierf aan een wond door een kruisboogpijl. Maar veel tijd om te rouwen had ze niet; ze zette zich in om haar enige nog levende zoon Jan zonder Land op de Engelse troon te krijgen. Eenmaal koning gaf Jan, net als Richard, zijn moeder voorrang op zijn eigen vrouw en verleende hij haar de privileges van een koningin.

De laatste jaren van haar leven trok Eleonora zich terug in de Franse abdij Fontevrault. Ze werd geen non, maar voerde een eigen huishouding. Ook bemoeide ze zich met de huwelijken van haar dochters en kleindochters, waardoor ze toch nog Europese politiek bleef bedrijven. Op de voor een middeleeuwse vrouw uitzonderlijk hoge leeftijd van 83 jaar overleed ze. In Fantevrault ligt ze in graftombe tussen de tombes van haar man Hendrik en zoon Richard.