Is Columbus verslagen door Vikingen?

Volgens de overlevering werd Leif Erikson zo de eerste Europeaan die voet zette op Amerikaanse bodem, lang voordat Columbus Amerika ‘ontdekte’. Erikson ging er drie keer aan land. Het meest noordelijke deel doopte hij ‘Helluland’. Een zuidelijker gebied gaf hij de naam ‘Markland’. Dat zou vanwege de rijke bossen van groot belang worden voor de kolonisten van Groenland, want hout was er een schaars goed. De meest zuidelijke punt van zijn ontdekkingsreis noemde Leif ‘Vinland’. Er zwommen zalmen in de rivier, ‘groter dan zij ooit hadden gezien’,  en ook vanwege de hoeveelheid wild hoefden ze de hongerdood niet te vrezen.

Leif Erikson liet een nederzetting in Vinland bouwen, die hij ‘Leifsbudir’ noemde. Daar overwinterde hij met zijn bemanning. In het voorjaar voeren ze weer naar Groenland, vol van de ervaringen die ze in het nieuwe land hadden opgedaan.

De broers van Leif, Thorvald en Thorstein, ondernamen de twee volgende reizen. Thorvald inspecteerde vanuit Leifsbudir de binnenlanden van Vinland. Tijdens een van die tochten stuitte hij op de oorspronkelijke bewoners, die door de Vikingen skraelings genoemd werden, wat vertaald kan worden als ‘ellendelingen’. De inheemsen vielen het Vikingschip nog dezelfde avond aan, waarbij Thorvald getroffen werd door een pijl. ‘Ik ben gewond onder mijn arm,’ zei hij tegen zijn mannen. ‘Hier is de pijl, en de wond zal mijn dood worden.’

Thorvald droeg zijn mannen op hem ter plekke te begraven, met kruizen bij zijn hoofd en voeteneind. Hij had zich tot het christendom bekeerd. De volgende zomer wilde Thorstein het stoffelijk overschot van zijn broer naar Groenland overbrengen, maar tijdens zijn reis stak er een storm op en raakte zijn schip op drift. Ze werden teruggeworpen op de kust van Groenland en moesten overwinteren in de ongure westerse nederzetting bij Lysufiord. De hele bemanning, onder wie Thorstein, bezweek tijdens die winter aan een besmettelijke ziekte.

De vijfde reis naar Vinland werd door Thorfinn Karlsefni ondernomen. Hij reisde af naar Vinland met de uitdrukkelijke bedoeling om het land te koloniseren. Op het schip bevonden zich daarom ook vijf vrouwen. Karlsefni slaagde erin vriendschappelijke relaties met de oorspronkelijke bevolking aan te gaan, met wie hij levensmiddelen voor pelzen ruilde, maar na enige tijd braken er toch vijandelijkheden uit. Daarop besloot Karlsefni met zijn gevolg terug te keren naar Groenland, tot groot chagrijn van Freydis Eriksdotter, een zus van Leif Erikson. ‘Waarom slaan jullie op de vlucht voor zulke miserabele tegenstanders? Mannen zoals jullie zouden in staat moeten zijn hen af te slachten alsof het schapen waren. Als ik een wapen had, zou ik hen beter bevechten dan jullie!’ beet zij de manschappen toe.

Freydis keerde nog één keer terug naar Vinland, met een multinationale expeditie dit keer. Het werd een horrorreis. De expeditie bestond uit twee schepen; het ene werd bemand door Groenlanders, het andere door IJslanders. Bij aankomst weigerde Freydis de IJslanders onderdak te bieden in het huis van haar broer in Leifsbudir, zodat ze elders een boerderij moesten bouwen. Uiteindelijk vermoordden de Groenlanders op bevel van Freydis de IJslandse bemanning.

Toen Leif na terugkeer van de gedecimeerde vloot ontdekte wat er op Vinland was gebeurd, vervloekte hij zijn zus. ‘Het is niet aan mij om mijn zuster te straffen, maar ik voorspel dat het haar nakomelingen slecht zal vergaan in de wereld.’     

Tot zover de saga’s, die van generatie op generatie werden doorverteld. In de dertiende  eeuw werden ze op schrift gesteld. Zijn ze een betrouwbare bron voor de ‘Noorse ontdekking’ van Noord-Amerika? Hebben Vinland en Leif Erikson echt bestaan? In elk geval inspireerden de verhalen het archeologenechtpaar Helge Instad en Anne Stinne om een zoektocht te ondernemen naar de gebieden die in de saga’s werden genoemd.  Ze ontdekten in 1961 een Noorse nederzetting bij L’Anse aux Meadows op het Canadese eiland Newfoundland. De opgraving was een openbaring. De nederzetting bestond uit vijf boerderijen, een vuurplaats, verschillende kookplaatsen en een badhuis. Ze kon aan 60 tot 100 personen een onderdak bieden.

Maar L’Anse aux Meadows was niet Vinland, zoals Instad en Stinne aanvankelijk meenden. Door de strategische ligging op Newfoundland had de nederzetting eerder het karakter van een doorvoerplaats tussen Groenland en de nieuw ontdekte kust – een plek waar kolonisten overwinterden en waar gefoerageerd werd. Vier aanlegplaatsen en een werkplaats suggereren dat er boten werden gerepareerd. Een kerk of een begraafplaats was er niet, waardoor het vermoeden rijst dat de nederzetting niet heel lang in gebruik is geweest.

Instad en Stinne hoopten met hun vondst aan te tonen dat de saga’s op de werkelijkheid berustten. De tijdlijn van de vestiging roept wat dat betreft vragen op. Volgens de koolstofdatering die in L’Anse aux Meadows werd toegepast lag de oorsprong van de Vikingnederzetting tussen 990 en 1050. Maar dendrochronologen kwamen in 2021 met een veel exactere berekening: 1021. Twee decennia later dus dan in de saga’s wordt gesuggereerd (zie kader).

En waar voeren de passanten van L’Anse aux Meadows na het oponthoud naartoe? Helluland, Markland en Vinland, de gebieden die Leif Erikson rond het jaar 1000 ontdekt zou hebben? Dat is niet bekend. Maar in 1978 werd op Ellesmere Island – dat ten westen van Groenland ligt – een heus Vikingschip opgegraven. Andere archeologische vondsten, zoals klinknagels en resten zeildoek, leverden het onomstotelijke bewijs dat de Vikingen langdurig aanwezig zijn geweest in de Canadese Arctische Archipel. Ze kwamen er in contact met de oorspronkelijke bewoners van het gebied, de Dorset. Die vervaardigden houten poppen van de Vikingen, waaronder de ‘bisschop van Baffin’, de sculptuur van een man die onmiskenbaar een kruisje op zijn borst draagt.
Wellicht was dit de regio die Leif Erikson in de saga’s Helluland heeft genoemd. In elk geval was de Noorse bedrijvigheid er groot. Vooral de aanwezigheid van de narwal in de wateren van de Arctische Archipel maakte de regio tot een interessant jachtgebied voor de Vikingen. De slagtand van deze relatief kleine walvis was vanwege zijn ivoor goud waard. Ivoor was een begeerd luxeproduct. 

De overvloedige getuigenissen over de Vikingen in de Arctische Archipel staan in schril contrast met de bewijzen voor hun aanwezigheid in wat nu  de Verenigde Staten wordt genoemd. In 1957 vond een amateurarcheoloog een munt aan de kust van Maine, die geïdentificeerd werd als een Vikingmunt, daterend uit de elfde eeuw, maar hoe die daar terecht is gekomen blijft een raadsel. Werd de munt als sieraad gedragen? Had die door verschillende handelstransacties een lange reis gemaakt? Hoe dan ook werd de aanwezigheid van Vikingen in Maine niet door andere archeologische vondsten ondersteund. Het bleef bij die zogeheten ‘Maine Penny’.

In 1898 was er sprake van een omstreden bewijs voor de Noorse kolonisatie van Noord-Amerika met de vondst van de Kensington Runestone. Een Zweedse immigrant, Olof Öhman, had op zijn akker bij het plaatsje Kensington in Minnesota een donkere zandsteen van ruim 92 kilo aangetroffen, waarop in runenschrift een wanhoopskreet van dertig Vikingen geschreven stond.

Ze hadden na een dag vissen tien afgeslachte metgezellen in hun kampement aangetroffen, badend in hun eigen bloed. De boodschap eindigde met een oproep: ‘AVM. Red ons van het kwaad.’ In de steen stond het jaartal 1362 gegraveerd. De letters AVM zouden een verwijzing naar ‘Ave Maria’ kunnen zijn. Hoewel een enkeling nog steeds gelooft dat het om een authentiek artefact gaat, zijn de meeste wetenschappers het erover eens dat de steen een hoax is. Het schrift wijkt qua spelling, grammatica en stijl te zeer af van de middeleeuwse runen.     

De vraag of Amerika nu door Christoffel Columbus of de Noormannen is ontdekt, houdt de gemoederen in de Verenigde Staten nog steeds bezig. Na hun Onafhankelijkheidsverklaring op 4 juli 1776 hadden de founding fathers behoefte aan een oorsprongsmythe die de jonge staat zou losmaken van de voormalige kolonisator Groot-Brittannië. Die vonden ze in Columbus, een Italiaanse ontdekkingsreiziger die Noord-Amerika nooit had bezocht of zelfs maar wist van het bestaan ervan. Columbus landde in 1492 namelijk op een van de Bahama-eilanden en bezocht vervolgens de kust van Cuba.

Als ‘ontdekker van Amerika’ had Columbus nog twee mankementen: hij was te katholiek en te Spaans georiënteerd. Voor een natie waar een witte, protestantse en Angelsaksische bevolking de boventoon voerde, kwamen in de loop van de negentiende eeuw de Vikingen als ware ontdekkers van Amerika in het vizier. Vaak ging die notie gepaard met een ondertoon van raciale superioriteit. De Vikingen stonden voor vrijheidsdrang en onverschrokkenheid. Ze ontvluchtten in de tiende eeuw een feodaal Europa om in de Nieuwe Wereld een rijk van de vrijheid te vestigen, een democratie avant la lettre. Die eigenschappen zouden ze aan de settlers in het westen hebben doorgegeven.

Groot pleitbezorger van deze nieuwe oorsprongsmythe was Rasmus Anderson, die in 1874 America Not Discovered by Columbus publiceerde. Anderson zong de lof van de Noorse overlevering in Amerika. ‘De geest van de Vikingen leeft nog altijd voort in de boezem van de Britten, Amerikanen en Noren, wanneer zij handeldrijven, zich tegen tirannie verzetten of met hun prachtige uitvindingen hun landen verbeteren.’ Anderson heeft ervoor gezorgd dat er een Leif Erikson Day (9 oktober) kwam, een geduchte concurrent van Columbus Day (12 oktober) op de Amerikaanse heiligenkalender.

Cristoffel Columbus versus Leif Erikson – de tweekamp is nog onbeslist. Wat de aanhangers van Columbus en Erikson met elkaar gemeen hebben, is dat zij de ware ontdekkers van het continent veronachtzamen. Tijdens de laatste ijstijd trokken Aziatische volkeren via de bevroren Beringstraat naar het westelijk halfrond. Dat waren de voorouders van de ‘indianen’. Die benaming van de oorspronkelijke bevolking is een faux pas die wél op het conto van Columbus kan worden geschreven.

Openingsafbeelding: Leif Erikson ontdekt Amerika. Schilderij door Hans Dahl, begin twintigste eeuw.