Tachtigjarige Oorlog

In 1566 namen de Zeventien Provinciën het op tegen het Spaanse Rijk. De Beeldenstorm was het startschot voor de Tachtigjarige Oorlog, die de toekomst van Nederland zou bepalen. Na decennia van opstand en strijd kreeg de Republiek in 1648 eindelijk haar zwaarbevochten onafhankelijkheid.

De Tachtigjarige oorlog duurde van 1568 tot 1648. De Beeldenstorm in 1566 vormde het begin van de Tachtigjarige Oorlog. Protestantse groepen bestormden katholieke gebouwen en sloegen objecten en symbolen kort en klein. Het was voor de Spaanse koning Filips II reden om de hertog van Alva naar de Nederlanden te sturen om de schuldigen te straffen en herhaling te voorkomen.

De oorzaak voor de Opstand, zoals de Tachtigjarige Oorlog ook wel genoemd wordt, was de harde vervolging van protestanten en de verslechterende economische situatie in de Nederlanden. Uiteindelijk zou de strijd tachtig jaar duren, met een twaalfjarige wapenstilstand tussen 1609 en 1621: het zogenoemde Twaalfjarig Bestand. Uiteindelijk eindigde de Tachtigjarige Oorlog in 1648 met de Vrede van Münster.

Op 3 november 1576 overvielen de Spanjaarden de handelsmetropool Antwerpen en richtten er een bloedbad aan. Drie dagen lang werd de grootste en rijkste stad van Noord-Europa geplunderd; achtduizend mensen vonden de dood, duizend huizen gingen op in de vlammen. Vijf dagen na deze ‘Spaanse Furie’ werd de ‘Pacificatie van Gent’ gesloten, waarin werd afgesproken dat de Staten-Generaal niet alleen op aanwijzing van de vorst, maar ook op eigen initiatief bij elkaar mochten komen.

Tegenover de katholieke Unie van Atrecht wilde Willem van Oranje een calvinistische tegenhanger opzetten. Dat werd de Unie van Utrecht. Hierin maakten Nederlandse gewesten afspraken over defensie, belastingen en godsdienst; het wordt daarom ook wel gezien als de voorloper van de eerste grondwet.

Na de Unie van Utrecht tekenden de Staten-Generaal van de Verenigde Nederlanden het Plakkaat van Verlatinghe, waarmee ze Filips II afzetten als hun heerser.

De beroemdste figuur uit de Tachtigjarige Oorlog was Willem van Oranje. Hij was de favoriete hoveling van de oude Spaanse keizer Karel V, maar uitgerekend hij ontpopte zich tot leider van de Opstand in de Lage Landen. Volgens zijn biograaf René van Stipriaan was Oranje ‘een man van wereldformaat, die het land beslissend een andere kant op heeft gestuurd. In 1584 werd Willem van Oranje vermoord door Balthasar Gerards, die voor de katholieken een martelaar van het geloof werd.

De opstandelingen keerden zich tegen de overheersing van de Spaanse koning Filips II. Hij heerste over een rijk waar de zon nooit onderging, maar had moeite het overzicht te bewaren en probeerde het bestuur te centraliseren. Juist dat kostte hem uiteindelijk zijn rijkste gebiedsdeel, de Nederlanden. Tijdens de Opstand was Filips aangewezen op briefcorrespondentie om zijn militaire plannen duidelijk te maken. De geuzen wisten deze brieven van Filips geregeld te onderscheppen en ontcijferen.

Om de Opstand de kop in te drukken stuurde Spanje de hertog van Alva naar de Lage Landen. De landvoogd van de Nederlanden liet zonder morele problemen duizenden Nederlandse opstandelingen over de kling jagen. Toch werd zijn moordlust uiteindelijk zelfs zijn Spaanse opdrachtgevers te gortig.

Johan van Oldenbarnevelt was raadpensionaris van Holland en daarmee de belangrijkste bestuurder in de Republiek. In een perfecte samenwerking met stadhouder Maurits stelde hij de Republiek veilig. Maar hij was ook koppig, nurks en autoritair. De Republiek moest worden wat hij voor ogen had, zelfs als dat te hoog gegrepen was. En dat kostte hem in 1619 de kop.

Stadhouder Maurits van Oranje was de legeraanvoerder van de Republiek. Hij wist het Nederlandse leger te hervormen en professionaliseren, mede dankzij uitvindingen van ingenieur Simon Stevin. Ook de waterbouwkundige Jan Adriaenszoon Leeghwater leverde een belangrijke bijdrage aan de successen van de opstandelingen: de geuzen konden in 1629 Den Bosch innemen doordat Leeghwater het ondergelopen land rond de stad had drooggelegd. Maurits’ beroemdste militaire succes vierde hij echter in Breda, waar hij een list bedacht met een turfschip om de Spaanse soldaten uit de stad te verdrijven.

Tijdens de Synode van Dordrecht (1618-1619) vergaderden honderd predikanten een halfjaar lang over de grondslagen van het gereformeerde geloof. De Synode was belegd door prins Maurits om een einde te maken aan de religieuze twisten die de eenheid in de Republiek ondermijnden. Wie afweek van de orthodox-calvinistische lijn werd de kerk en het land uit gezet.

Eeuwenlang is aangenomen dat de Portugese kolonel Caspar de Robles een verstandig bewind voerde in Friesland. Hij zou de ruziënde Friezen in 1574 hebben geholpen hun dijken te herstellen. Maar dat bleek een pr-stunt. In diezelfde provincie werd Willem Lodewijk stadhouder, die als bestuurder en veldheer een van de Founding Fathers werd van de Nederlandse Republiek.

Een van de bekendste geuzenleiders was Willem II van der Marck, beter bekend als Lumey. Hij behaalde belangrijke overwinningen tegen de Spanjaarden, maar gaf zich daarbij over aan een orgie van papenhaat, vernielzucht en roverij. Dat leidde tot een botsing met Willem van Oranje.

Tegen het einde van de Tachtigjarige Oorlog verplaatsten de Spanjaarden de strijd naar zee. Van het vissersplaatsje Duinkerken maakten ze een haven voor troepenschepen en kapers, die enorme verliezen toebrachten aan de Nederlandse koopvaardij en visserij. De Republiek had maar een kleine oorlogsvloot, maar wel een die werd aangevoerd door Maarten Tromp.

De Opstand ging gepaard met veel geweld. De opstandelingen in de Tachtigjarige Oorlog werden ook wel de geuzen genoemd. Het woord was afgeleid van het Franse woord gueux, dat ‘schooier’ betekent, maar kreeg in Nederland een positieve betekenis. De geuzen verzetten zich tegen het autoritaire Spaanse bewind en voerden gewaagde aanvallen uit op Spaanse legers. Het kostte de Spaanse generaals en Spaanse soldaten de grootste moeite om de geuzen en soldaten van Willem van Oranje te bestrijden. Het verhaal van de Martelaren van Gorcum is bewijs dat de Tachtigjarige Oorlog niet zwart-wit was. Ook de watergeuzen pleegden gruweldaden.

Als symbool tegen de Spaanse onderdrukking voerden de opstandelingen de oranje-wit-rode Prinsenvlag. Tegenwoordig wordt die officieuze Nederlandse vlag steeds vaker gebruikt bij anti-overheidsprotesten, zoals bij demonstraties tegen het corona- of stikstobeleid.

Tijdens de Opstand noteerden veel Nederlandse ooggetuigen wat ze meemaakten. Luc Panhuysen en René van Stipriaan verzamelden de interessantste – soms bloedstollende – getuigenissen uit de Tachtigjarige Oorlog.

In de zestiende eeuw ontvluchtten duizenden katholieke ballingen de Nederlanden vanwege het oprukkende protestantisme. Ze verbleven in buitenlandse asielcentra, waar ze ontheemd en ongelukkig radicaliseerden.

Het Beleg van Leiden was een keerpunt in de Opstand. Ondanks een lange belegering slaagden de geuzen erin de stad te ontzetten. Ook in Den Briel en bij het Beleg van Alkmaar boekten de geuzen belangrijke overwinningen.

Nadat Zutphen zich in 1572 aansloot bij de opstand tegen Filips II, werd de Gelderse stad op bloederige wijze heroverd door Spaanse troepen. Honderden burgers zouden daarbij slachtoffer zijn geworden van een Spaanse wraakactie, maar recent onderzoek trekt de gebeurtenissen rond het bloedbad van Zutphen in twijfel. Volgens historicus Johan Visser werd het bloedbad aangedikt voor propagandadoeleinden.

In Breda wist prins Maurits de Spanjaarden uit de stad te verdrijven dankzij een list. Zijn soldaten hielden zich in 1590 schuil in een turfschip in de haven. Toen de nacht viel, kwamen ze tevoorschijn en verdreven de Spaanse bezetters uit de stad.

In de verdediging van Haarlem speelde Kenau Simonsdochter Hasselaer een belangrijke rol. Samen met andere vrouwen verdedigde ze de stad tegen Spaanse belegeraars, waarna ze als heldin uitgroeide tot een symbool van moed en vastberadenheid.

De Vrede van Münster maakte in 1648 een eind aan de Tachtigjarige Oorlog. Het was onderdeel van de Vrede van Westfalen, die de Dertigjarige Oorlog in het Heilig-Roomse Rijk beëindigde. Met de Vrede van Münster werd de Republiek erkend als soevereine staat. Ook kwam er een grens tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Het einde van de Tachtigjarige Oorlog was dan ook vooral een belangrijke overwinning voor de noordelijke gewesten, die samen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden vormden.

Over de Tachtigjarige Oorlog zijn verschillende boeken geschreven. De Tachtigjarige Oorlog, opstand en consolidatie in de Nederlanden blinkt uit in bondigheid. Alle vierhonderd bladzijden lang blijven tempo en informatiedichtheid hoog. Petra Groen verzorgde het dikke boek De Tachtigjarige Oorlog. Van opstand naar geregelde oorlog, 1568-1648. Vroegmodern historicus Judith Pollmann schreef samen met collega’s Marnix Beyen en Henk te Velde een handzame geschiedenis van Nederland en België. In De Tachtigjarige Oorlog, opstand en consolidatie in de Nederlanden geven historici een overzicht van de gebeurtenissen en achtergronden van de oorlog.

Historica Els Kloek schreef een belangwekkend boek over de Tachtigjarige Oorlog en de positie van vrouwen in die strijd. J.J. Woltjer schreef over het belang van middengroepen in de Nederlanden, die voor geen van beide partijen kozen. Ook buitenlandse historici schreven over de Republiek tijdens de Opstand, zoals Jonathan Israel. De Engelse historicus Jill Stern schreef een boek over propaganda voor de Oranjes. In de historische reisgids Waar is de Tachtigjarige Oorlog gebleven? neemt auteur Eddy Posthuma de Boer de lezer mee op een ontdekkingstocht langs bekende en minder bekende herinneringsplaatsen van de jaren 1568-1648. In Spanje is de oorlog een conflict van lang geleden, schrijft correspondent Gijs Versteegen. In de herinnering van de Tachtigjarige Oorlog is daar zelfs bewondering voor Willem van Oranje mogelijk.

Over de Tachtigjarige Oorlog zijn ook meerdere speelfilms gemaakt, zoals de film Kenau over Kenau Simonsdochter Hasselaer. Voor de NTR maakte historicus Hans Goedkoop de serie 80 Jaar Oorlog.