Het ‘Bloedbad van Zutphen’ blijkt politieke propaganda

Zutphen sloot zich in de zomer van 1572 aan bij de opstand tegen Filips II. Maar in november van dat jaar werd de Gelderse stad op bloederige wijze heroverd door Spaanse troepen. Honderden burgers werden daarbij afgeslacht. Tenminste, dat is het verhaal. Johan Visser deed onderzoek naar dit ‘Bloedbad van Zutphen’ en ontdekte dat het beeld ervan niet klopt.

Hoe werd uw argwaan gewekt over het Bloedbad van Zutphen?

 ‘Vanwege het herdenkingsjaar 2022 wilde de gemeente Zutphen een nieuw onderzoek laten doen naar het bloedbad in 1572. Twee vrijwilligers deden vooronderzoek in het lokale archief, en kwamen erachter dat er over het bloedbad maar weinig te vinden was. Dat riep natuurlijk de vraag op waar de verhalen over een bloedbad vandaan kwamen. Ze namen contact op met mijn scriptiebegeleider Judith Pollmann, die mij vroeg onderzoek te doen. Ik had natuurlijk wel twijfels: hoe moest ik iets onderzoeken waar geen bronnen over te vinden waren?’

U denkt dat de inname van de stad niet is uitgelopen op een bloedbad onder de burgers. Wat is er dan wel gebeurd?

‘Vrijwel direct nadat Zutphen weer was ingenomen door de Spanjaarden gingen er verhalen rond over wat er was gebeurd. Een bastaardbroer van Willem van Oranje schreef bijvoorbeeld een pamflet waarin hij beweerde dat bij de inname van de stad 4000 mensen waren omgekomen. Dit was onzin, want Zutphen had in 1572 rond de 4500 inwoners; dan zou het een spookstad zijn geworden.

Ik heb uiteindelijk geen bewijs gevonden voor een massa-executie van burgers, maar wel ontdekt dat de Spanjaarden een paar honderd Waalse huursoldaten ophingen. Daar zijn ooggetuigen wel heel duidelijk over. Die huurlingen waren in dienst van Willem van Oranje. Er heeft dus wél een bloedbad plaatsgevonden, maar vooral onder de verdedigers. Dit aantal lag rond de 450, en dat lijkt veel op het aantal dode burgers dat in de geschiedschrijving rondzingt.

Na de inname van de stad zongen de geruchten rond dat de Spanjaarden Zutphenaren vastbonden en in de IJssel verdronken. Daar vermelden ooggetuigen niets over, maar ook voor dat verhaal bestaat een mogelijke verklaring. Nadat Zutphen was ingenomen door de Spanjaarden moest de Walburgiskerk worden gezuiverd voor de katholieke eredienst. De lichamen van geuzen die bij de kerk waren begraven werden opgegraven en in de IJssel gegooid. Hetzelfde lot trof enkele geuzen die bij de inname gesneuveld waren. Waarschijnlijk komen daar de geruchten over een massale verdrinkingsmoord vandaan.

 Probeerden de opstandelingen de Spanjaarden vaker gewelddadiger af te schilderen dan ze eigenlijk waren?

‘Absoluut, dit gebeurde voortdurend. Er werd een stereotiep vijandbeeld van de wrede bloeddorstige Spanjaard gecreëerd; er waren allerlei geruchten over hun wreedheden. De opstandelingen maakten gretig gebruik van deze propaganda: ze probeerden van de militaire nederlaag bij Zutphen een morele overwinning te maken door de aandacht op de Spaanse bloeddorst te vestigen. Al een paar jaar na 1572 werden de gebeurtenissen in Zutphen in één adem genoemd met de bloedbaden in Rotterdam, Mechelen en Naarden.

Ongeveer dertig jaar na de inname van Zutphen, rond de tijd van het Twaalfjarig Bestand, werd er gediscussieerd over de voortzetting van de oorlog.  Herinneringen aan “bloedbaden” zoals die in Zutphen en Naarden werden gebruikt als argument om door te vechten. Ze werden gepolitiseerd en zelfs opgenomen in de werken van de grote geschiedschrijvers van de zeventiende eeuw. Zo kreeg Zutphen een vaste plek in de herinneringscultuur over de Opstand.’

Is de geschiedschrijving uit die tijd dan sterk beïnvloed door de politiek?

 ‘Zeker, neem bijvoorbeeld de zeventiende-eeuwse historicus Pieter Christiaansz Bor, die werken schreef over de Opstand. Vijfentwintig jaar na het bloedbad van Zutphen correspondeerde hij met de stadssecretaris van Zutphen om informatie in te winnen voor zijn boek. De stadssecretaris schreef een tekst voor Bor, die de historicus daarna zelfs nog aandikte voor zijn boek. Bor was een van de meest gezaghebbende schrijvers over de Opstand, maar gebruikte dus aantoonbaar vertekende informatie.

Iemand als Bor heeft overigens ook goed werk geleverd; hij kopieerde archieven die later verloren gingen. Maar over hoe hij zijn eigen teksten schreef wisten we veel minder. Het gebruik van problematische informatiebronnen betekent dat we zelf bronnenonderzoek moeten doen als we de gebeurtenissen van de Opstand echt willen begrijpen. We kunnen niet blind vertrouwen op het verhaal zoals het in de zeventiende eeuw werd opgeschreven.’

Is er dus nieuw onderzoek nodig naar de Tachtigjarige Oorlog?

‘Ja, want over de beginfase van de Tachtigjarige Oorlog doen veel aangedikte verhalen de ronde, zoals dat over het bloedbad in Zutphen. De herinneringscultuur van toen beïnvloedt nog steeds het beeld dat wij van de oorlog hebben. Denk bijvoorbeeld aan de verhalen over het Leidens Ontzet in 1574, of over Kenau Simonsdochter Hasselaar. Zij heeft wel echt  bestaan, maar haar rol in de belegering van Haarlem is groter gemaakt dan deze in werkelijkheid was. Zo zijn er veel meer verhalen over de Opstand die je in twijfel kunt trekken door onderzoek te doen naar bronnen uit die tijd. Er is nog veel werk aan de winkel.’