Kenau en Magdalena door Els Kloek

Wie denkt met Kenau en Magdalena van Els Kloek een dubbelbiografie in handen te hebben, komt bedrogen uit. Het boek biedt tegelijk minder en meer. De eerste biografische schets begint pas op pagina 156. Daartegenover staat een overstelpende hoeveelheid wetenswaardigheden over de Tachtigjarige Oorlog en de positie van vrouwen in die strijd.

Els Kloek hanteert een verre van geheime agenda. Ze legt uit wat een vrouw sterk maakt en waarom een vrouw sterk moet willen zijn aan de hand van portretten van twee vrouwen die overduidelijk aan die eis beantwoorden. Volgens haar is de verwetenschappelijking van de geschiedenis in de late negentiende en in de twintigste eeuw te ver doorgeschoten. Figuren als Kenau en Magdalena zijn als verzinsels weggezet, terwijl ze ook ontdaan van de franje nog altijd betekenis hebben en een verhaal vertellen. Daarom nam Kloek het op zich het kind dat met het badwater was weggegooid weer de aandacht te geven die het verdient. Hoe kunnen vrouwen tot hun recht komen ‘als historici alleen nog geloof hechten aan wat er in schriftelijke bronnen is overgeleverd en bovendien behept zijn met de heersende ideologie van mannelijkheid en vrouwelijkheid?’

De informele bronnen krijgen van Kloek ruim baan. Ze is blij minder behoedzaam te hoeven zijn dan een jurist. Voor het schrijven van een indringend relaas over de rol van vrouwen in de zestiende-eeuwse oorlogvoering volstaat ‘een stevige kern van waarheid’.

Net als in de film van Maarten Treurniet worden de twee historische personages Kenau Simonsdochter Hasselaer en Magdalena Moons naast elkaar gezet, maar anders dan Treurniet neemt Kloek natuurlijk geen potsierlijk loopje met de feiten. In de film strijden beide vrouwen tegen de belegeraars van Haarlem. In het boek is Kenau zoals het hoort een Haarlems icoon en Magdalena een Haagse ‘joffer’. Op een beslissend moment weet Moons haar minnaar Francisco Valdez, de Spaanse legeraanvoerder tijdens het beleg van Leiden, ertoe te bewegen de stad niet aan te vallen. Kort daarna verdrijven het wassende water en de geuzen de vijand definitief.

Kenau Simonsdochter Hasselaer (1526-1588) was geen arme sloeber, maar een gewiekste handelsvrouw. Haar negotie was schepen bouwen. Ze had de werf van haar man Nanning Gerbrantsz. na diens dood in 1561 voortgezet. Tijdens het Spaanse beleg voor Haarlem, dat in december 1572 begon en in totaal zeven maanden zou duren, kwam dat werk stil te liggen en handelde ze alleen nog in hout. Haar tot de verbeelding sprekende rol speelde ze zoals bekend op een ander vlak. Kenau was een onverschrokken verdedigster van de stad. De historische kern daarvan staat wel vast, al is niet zeker hoe ze zich precies weerde. Zoals evenmin helemaal duidelijk is of de protectie die ze later bleek te genieten aan haar heldenrol te danken was of aan familierelaties.

Het bewijs dat Kenau ‘een kenau was’ kan hoogstens worden opgemaakt uit de felheid waarmee ze juridische procedures voerde om uitbetaald te krijgen wat haar rechtens toekwam. Kloeks betoog meandert kunstig – het boek is buitengewoon mooi en vooral evenwichtig van taalgebruik – door de beelden die in latere eeuwen van Kenau zijn gecreëerd. Overtuigend illustreert ze telkens weer haar hoofdpunt dat ‘geschiedenis een mannenzaak is’, waarin vrouwen weliswaar ‘onmisbaar zijn’ als ‘contrapunt voor het masculiene’.

Op een gegeven moment verdwijnt de historische Kenau in het niets. Op 21 juni 1588 schrijft ze op Vlieland nog een brief aan haar dochters, vlak voordat ze naar Noorwegen uitvaart om hout te kopen. Daarna wordt het stil. Mogelijk is haar schip door zeerovers buitgemaakt. Wat er in dat geval met haar is gebeurd, laat zich raden. Prins Maurits dwingt daarna de stad Haarlem de dochters van Kenau financieel te compenseren – althans, zo lijkt het; de originele brief bestaat niet meer.

Bij Magdalena Moons heeft Kloek nog minder vaste grond onder de voeten. Ze wringt zich daardoor noodgedwongen in meer bochten dan bij Kenau om Moons als Haagse heldin van Leiden (Valdez voerde het commando vanuit Den Haag) op haar voetstuk te houden, maar doet dat met verve. Wel moet ze het hier meer van haar overtuigingskracht als vertelster hebben dan van de onwrikbaarheid van haar redenering. Zo zou Magdalena haar charmes voor Leiden hebben ingezet omdat daar ‘familie’ woonde. Wat voor familie? ‘Via de tweede vrouw van haar vader was ze een verre nicht van niemand minder dan Jan van der Does’, de bevelhebber van de verdedigers.

Een kniesoor die hier tegen te veel speculatie protesteert. Dit boek is een prachtige zoektocht naar de historische werkelijkheid, meer dan naar de waarheid, in het mijnenveld van mythe, wetenschap en vaderlandse trots. Als kennismaking met een nieuwe en gedurfde manier van naar het verleden kijken is het onweerstaanbaar.