Jozef Stalin

Jozef Stalin is een van de meest beruchte figuren uit de geschiedenis van de Sovjet-Unie en Rusland. Onder zijn bevel versloegen de Russen de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog, maar hij zorgde ook voor een schrikbewind in de Sovjet-Unie. 

Jozef Stalin werd geboren in een arm gezin in Georgië. De Britse historicus Simon Sebag Montefiore beschreeft Stalins jeugdjaren in zijn boek Stalin. Het hof van de rode tsaar. In 1901 verhuisde de jonge Stalin naar Rusland en raakte hij betrokken bij de revolutionaire beweging die streed tegen de Russische tsaren. Na de Oktoberrevolutie van 1917 sloot hij zich aan bij de Bolsjewieken en werd hij een belangrijke bondgenoot van Vladimir Lenin. Stalin trouwde tweemaal en kreeg drie kinderen. Een van zijn twee zoons stierf tijdens de Tweede Wereldoorlog in een concentratiekamp, en met zijn dochter Svetlana had hij een moeilijke relatie; zij zou later naar het Westen vluchten.  

Na de dood van Lenin in 1924 kon Stalin aan de touwtjes trekken in de Sovjet-Unie. Hij probeerde zijn politieke positie te versterken door de oppositie binnen zijn partij uit te schakelen. Stalin regeerde autoritair en ontwikkelde een persoonlijkheidscultus om zijn macht te versterken. Vanwege zijn harde optreden en het instellen van een dictatuur werd Stalin de Rode Tsaar genoemd. Hij slaagde erin om de macht stevig in handen te krijgen en te behouden, ondanks het feit dat zijn heerschappij gepaard ging met repressie en geweld. 

Stalin heeft voor een aantal grote veranderingen gezorgd in de Sovjet-Unie. Zo voerde hij de collectivisatie in, waarbij boeren gedwongen werden om hun land te delen en samen te werken in collectieve boerderijen. Dat plan stuitte op grote weerstand en protesten van boeren, en resulteerde in hongersnoden zoals de Holodomor. In 1944 heroverde Stalin Oekraïne op de Duitsers, maar hoewel Oekraïne in de Tweede Wereldoorlog hevig had geleden onder de nazi’s, was de Sovjetheerschappij ook zwaar voor de Oekraïense bevolking.

Stalin wilde ook dat de Sovjet-Unie volgens zijn planeconomie zou werken: met zijn Vijfjarenplan nationaliseerde hij de industrie en startte hij grote infrastructurele projecten. De economie van de Sovjet-Unie groeide daardoor, maar er ontstonden ook grote tekorten aan goederen.

In 1940 executeerde de Russische staatsveiligheidsdienst van Stalin 22.000 Poolse krijgsgevangenen bij Katyn. De Poolse regering eist daarover nog steeds opheldering, maar de Russische president Poetin volgt de oude Sovjetlijn en zwijgt het Bloedbad van Katyn liever dood.

Stalin maakte gebruik van propaganda om zijn machtspositie te verstevigen en de Communistische ideologie te verspreiden. Hij presenteerde zichzelf als een sterke leider die zijn volk inspireerde. In Nederland kon de Sovjetleider op de steun rekenen van de CPN: de Communistische Partij van Nederland.

Maar Stalin zette zijn propagandamachine ook in om zijn vijanden in binnen- en buitenland te demoniseren, met zuiveringen en de Grote Terreur in de jaren dertig tot gevolg. Ook Leon Trotski, die samen met Lenin het gezicht was geweest van de Russische Revolutie, werd slachtoffer van de zuiveringen. Begin jaren vijftig bedacht Stalin een complot om nog meer tegenstanders uit de weg te ruimen: hij verzon een samenzwering van moordlustige Joodse artsen en riep het volk op om hen te pletten als ‘walgelijke reptielen’.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog speelde Stalin een belangrijke rol in de strijd tegen nazi-Duitsland. Hij werd aanvankelijk niet uitgenodigd op de Conferentie van München in 1938, waar Europese leiders de toekomst van Europa bespraken en Adolf Hitler zijn annexatie van Tsjechoslowakije aankondigde. Bovendien sloten Hitler en Stalin in eerste instantie het Molotov-Ribbentroppact: een niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. Pas toen de Führer de Sovjet-Unie aanviel tijdens Operatie Barbarossa, kwam het tot oorlog tussen beide landen. Al leek het erop dat Stalin ook een verrassingsaanval voor Hitler in petto had gehad: operatie Groza.

Na de Tweede Wereldoorlog brak de Koude Oorlog uit, waarin de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten tegenover elkaar stonden. Pas lang na Stalins dood kwam er een einde aan de Koude Oorlog.

Stalin staat bekend om zijn paranoïde wanen. Een van de meest beruchte aspecten van het Stalinistische regime waren de zuiveringen, ook wel bekend als de Grote Terreur, die plaatsvonden tussen 1936 en 1938. Hierbij werden duizenden mensen opgepakt en geëxecuteerd op basis van valse beschuldigingen van contrarevolutionaire activiteiten of spionage.

Een ander misdrijf dat aan Stalin wordt toegeschreven is de Holodomor, een door de staat opgelegde hongersnood die tussen 1932 en 1933 plaatsvond in Oekraïne. Stalins beleid van gedwongen collectivisatie en graanafgifte veroorzaakte een ongekende hongersnood die naar schatting het leven kostte aan miljoenen Oekraïners. Het was een bewuste daad van staatsgeweld die als doel had om de Oekraïense nationale identiteit te breken en de collectivisatie te versnellen.

Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog liet Stalin zich niet onbetuigd. Hij stuurde miljoenen Russische soldaten de dood in en gebruikte brute methoden tegen burgers van door de Sovjets bezette landen. Desondanks wordt zijn rol in het verslaan van de nazi’s nog steeds erkend als een belangrijke bijdrage aan de overwinning van de geallieerden. Het totale aantal slachtoffers van Stalins bewind is niet precies bekend, maar het wordt geschat op tientallen miljoenen.

Op 1 maart 1953 stierf Stalin op 74-jarige leeftijd. Over de precieze oorzaak van Stalins dood is veel gespeculeerd. Officieel werd gemeld dat hij een hersenbloeding had gehad, maar sommige historici geloven dat hij is vergiftigd door zijn politieke rivalen. Na de dood van Stalin ontstond er een machtsvacuüm en brak er een strijd uit tussen de partijleden. Uiteindelijk werd Nikita Chroesjtsjov de opvolger van Stalin in 1953.

Na Stalins dood werd zijn lichaam opgebaard in een mausoleum op het Rode Plein in Moskou. Zijn lichaam bleef opgebaard totdat zijn dochter Svetlana Stalin de regering in 1961 smeekte om het stoffelijk overschot van haar vader te begraven. In 2020 werd Stalin herdacht met afbeeldingen in een nieuwe militaire megakathedraal in de buurt van Moskou, en president Vladimir Poetin heeft ervoor gezorgd dat Stalin in schoolboeken geprezen wordt voor zijn optreden in de ‘Vaderlandse Oorlog’.,

In 2017 verscheen de film The Death of Stalin, een satirische blik op de machtsstrijd die uitbrak na de dood van de Rode Tsaar. De Russische historicus Oleg Chlevnjoek schreef een biografie over Stalin. De Amerikaanse historicus Sean McMeekin schreef het boek Stalin’s War, waarin de Sovjetleider naar voren komt als een brute imperialist, die zijn buitenlandse bondgenoten tijdens de Tweede Wereldoorlog bedroog en hun het vel over de neus trok.