‘Stalin kreeg alles wat hij wilde’

In Stalin’s War beschrijft de Amerikaanse historicus Sean McMeekin de Tweede Wereldoorlog vanuit het perspectief van de Sovjetdictator. Stalin komt eruit naar voren als een brute imperialist, die zijn buitenlandse bondgenoten bedroog en hun het vel over de neus trok. Dat hadden die bondgenoten deels aan zichzelf te wijten.

Toen Sean McMeekins boek Stalin’s War in 2021 verscheen in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, waren de reacties van vakgenoten gemengd. Bekende historici zoals Antony Beevor en Simon Sebag Montefiore prezen het werk aan als ‘verfrissend’ en ‘gezaghebbend’. Maar Richard Evans betichtte de auteur van een ‘adembenemende anti-Russische bias’ en volgens kenner van de Sovjetgeschiedenis Geoffrey Roberts is McMeekin een ‘ideologisch gedreven conservatieve historicus’ die zich laat leiden door zijn anticommunisme. De critici vallen over de boodschap in Stalin’s War dat de leider van de Sovjet-Unie net als Hitler schuldig was aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. McMeekin is niet onder de indruk van de kritiek: ‘Het is onbegrijpelijk dat zoveel historici het nog steeds voor Stalin opnemen en beweren dat hij een soort altruïst was die oprecht streefde naar collectieve veiligheid.’

Wilde Stalin de in de Eerste Wereldoorlog verloren delen van het Russische Rijk terugveroveren?

‘De bolsjewieken waren er al in geslaagd tijdens de Burgeroorlog en de oorlog tegen Polen [tussen 1917 en 1922, red.] om sommige oude rijksgrenzen te herstellen. Maar niet alle. De Sovjets beschouwden hun westelijke grenzen in geen enkel opzicht als onschendbaar. Ze behielden altijd het idee dat Polen, de Baltische landen, Finland en Bessarabië – Moldavië – deel uitmaakten van de Russische of Sovjetinvloedssfeer.

Meer interviews met historici lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Dat gezegd zijnde, moesten de Sovjets eerst op krachten komen. In de jaren twintig was Moskou geobsedeerd door de gedachte dat de kapitalistische landen samenspanden om de Sovjet-Unie te vernietigen. In 1927 verbraken Groot-Brittannië en China de diplomatieke relaties vanwege communistische inmenging in hun binnenlandse politiek. Dat veroorzaakte een ware oorlogspsychose in het Kremlin. Het idee dat de Sovjet-Unie werd bedreigd en daarom snel even sterk moest worden als de kapitalistische wereld, diende als rechtvaardiging voor het eerste vijfjarenplan.

Na tien jaar van intensieve herbewapening beschikte het Rode Leger eind jaren dertig over kolossale hoeveelheden tanks, vliegtuigen, kanonnen en munitie. Stalin begon weer aan aanvallen te denken. Wilde hij simpelweg het oude Russische Rijk herstellen? Ik denk dat hij daar niet wilde stoppen. De Sovjet-Unie streefde naar wereldrevolutie. Dat wil niet zeggen dat Stalin een grandioos plan had om binnen een aantal jaar aan het Engelse Kanaal te staan of zoiets. Hij reageerde eerder op mogelijkheden die zich aandienden, zoals alle staatsmannen. Maar Stalin was zeker niet tevreden met de bestaande grenzen van de Sovjet-Unie. Net als nazi-Duitsland, fascistisch Italië en het Japanse keizerrijk was de Sovjet-Unie een revisionistische mogendheid, die een einde wilde maken aan de status-quo die na de Eerste Wereldoorlog werd gedicteerd door de grootmachten in het Westen. Stalin wist zijn intenties beter te camoufleren, maar de Sovjetarchieven geven voldoende aanwijzingen.’

Collega-historicus Richard Evans ontkende in dit blad dat de Sovjet-Unie een imperialistische mogendheid was. Ze wilde niet haar grondgebied vergroten, maar het communisme verspreiden.

‘Het is waar dat de Sovjets hun expansiedrang inkleedden in een andere taal. In hun diplomatieke archieven vind je plannen voor de gebieden waarop ze hun oog hadden laten vallen, zoals de Baltische staten en Roemenië. Daarin wordt likkebaardend gesproken over de proletariërs die niet kunnen wachten tot de Sovjets hen komen bevrijden van kapitalistische onderdrukking. Maar als je ziet wat ze concreet van plan waren, dan was dat wel degelijk bezetting en sovjetisering. De praktijk wees dat ook uit. Zodra het Rode Leger in 1939 en 1940 buurlanden binnenviel, werden alle banken geplunderd en werd de geldreserves naar Moskou gestuurd. Het Sovjetpersbureau ITAR-TASS schepte er openlijk over op hoeveel er was geroofd. Stalin eiste zelfs dat de Amerikaanse Federale Bank de goudvoorraden van de bezette landen zou overdragen aan de Sovjet-Unie, want ze behoorden zogenaamd toe aan de proletariërs.

Churchill had in 1940 een interessante conversatie met Sovjetambassadeur Ivan Maisky, waarin hij vroeg of de inval in Roemenië geen terugkeer betekende naar het Russische imperialisme. Maisky toonde zich geschokt door die suggestie. Waarop Churchill zei: “Misschien hebt u gelijk, het is Sovjetimperialisme.” En dat was het natuurlijk ook.’

Hadden Groot-Brittannië en Frankrijk eerder moeten samenwerken met de Sovjet-Unie om Hitler in toom te houden?

‘Dat is wat heel veel historici altijd hebben gezegd. Vanwege anticommunistische vooroordelen zouden de Britten en Fransen hebben geweigerd om met Stalin afspraken te maken over collectieve veiligheid. Welnu, Frankrijk heeft wel degelijk een veiligheidsverdrag met de Sovjet-Unie gesloten in februari 1936, maar dat bleek grotendeels een papieren tijger. Een maand later trok het Duitse leger het Rijnland binnen, en noch Frankrijk, noch de Sovjet-Unie stak een vinger uit. Het was geen echte militaire alliantie. De Sovjets deelden geen inlichtingen met de Fransen; de Franse militair attaché mocht niet eens oefeningen van het Rode Leger bijwonen. De twee partijen hadden duidelijk geen vertrouwen in elkaar.

Het is waar dat de Sovjetcommissaris voor Buitenlandse Zaken, Maxim Litvinov, pleitte voor collectieve veiligheid. Maar Litvinov was een uithangbord, en hij werd herhaaldelijk terechtgewezen door Stalin, die zelf de term “collectieve veiligheid” nooit heeft gebruikt. Die komt niet voor in zijn gigantische boek Korte cursus van de geschiedenis van de CPSU uit 1938, waarin hij zijn doctrines uiteenzet. Daarin spreekt hij wel van een “Tweede Imperialistische Oorlog” die al uitgebroken zou zijn door Hitlers agressie tegenover Tsjecho-Slowakije. De Sovjet-Unie zou interveniëren wanneer het moment opportuun was. Een opvallend voornemen, want de Sovjet-Unie had helemaal geen gemeenschappelijke grens met Tsjecho-Slowakije of Duitsland. Dat probleem kwam duidelijk aan het licht toen Londen en Parijs in de zomer van 1939 toch afgezanten naar Moskou stuurden om te praten over collectieve veiligheid. Ze werden ontvangen door Stalins loopjongen Kliment Voroshilov, de commissaris van Defensie, die hun zei: “We kunnen alleen maar helpen als het Rode Leger toestemming krijgt om door Polen en Roemenië te marcheren. Jullie moeten dat voor ons regelen.” De Fransen hebben inderdaad aan de Polen gevraagd of dat oké was, maar die zeiden natuurlijk nee. Toen hadden de Sovjets een rechtvaardiging gevonden om in augustus het niet-aanvalsverdrag, het Molotov-Ribbentroppact, met Hitler te sluiten.’

Andere historici zeggen dat de delegaties te weinig bevoegdheden hadden, waardoor Stalin de toenadering niet serieus kon nemen.

‘De Britse afgevaardigde had inderdaad geen volledige bevoegdheden om namens zijn regering te onderhandelen, maar de Franse wel. Sommige critici van mijn boek, die geloven dat Stalin oprecht streefde naar collectieve veiligheid, hebben gewezen op een uitspraak van de Vozhd [“baas”]. Hij zei in september 1939 tegen de leider van de Comintern, Giorgi Dimitrov, dat hij graag een akkoord met Frankrijk en Groot-Brittannië zou hebben gesloten, maar dat die landen de Sovjets slechts wilden gebruiken als boerenknechten, en bovendien gratis en voor niets. Als die opmerking iets bewijst, is het dat Stalin betaald wilde worden. In feite zei Stalin tegen Dimitrov dat de Duitsers hem een voordeliger aanbod hadden gedaan dan de westerse machten. In het Molotov-Ribbentroppact, dat maandenlang was voorbereid, liet Stalin een geheime clausule opnemen die hem de vrije hand gaf in Oost-Polen, Finland, Estland, Letland en Bessarabië. De Sovjets waren nog bruter en machiavellistischer in hun buitenlandse politiek dan de westerse imperialisten.’

Het Molotov-Ribbentroppact wordt vaak uitgelegd als noodzakelijk voor de veiligheid van de Sovjet-Unie.

‘Inderdaad, dat argument gebruiken veel Russische chauvinisten en verdedigers van Rusland. Zij beweren dat Stalin een vooruitziende blik had en wist dat hij ooit tegen nazi-Duitsland zou moeten vechten. Door een verdrag met Hitler te sluiten zou hij tijd hebben gewonnen om de Sovjetdefensie op orde te brengen. Het is een bizar argument. Niet alleen omdat er in de archieven geen bewijs voor te vinden is, maar het is ook onlogisch. De Sovjets hadden een heel aantal bufferstaten tussen henzelf en Duitsland liggen. Ze hadden grensfortificaties. Die verloren hun waarde door de annexaties in het westen.

In plaats van bufferstaten hadden de Sovjets opeens een meer dan duizend kilometer lange, directe grens met de Duitsers. In de nieuwe grensgebieden woonde een bevolking die alle reden had om de Sovjets te haten en de Duitsers te steunen. Niets wijst er bovendien op dat Stalin voorbereidingen trof voor een Duitse aanval. Integendeel, hij liet wegen en spoorlijnen van oost naar west aanleggen, en aan de grenzen bouwde hij garages en brandstofdepots voor tanks. We weten niet zeker of de Sovjets van plan waren zelf aan te vallen, maar ze waren absoluut niet bezig met het versterken van hun defensie.’

Stalin zou tegen Molotov hebben gezegd dat de Sovjet-Unie belang had bij een oorlog tussen Duitsland en het Westen, waarna het Rode Leger vrij spel zou hebben in Europa. Maar het document waar u in uw boek naar verwijst, is volgens uw critici een vervalsing.

‘De tekst verscheen in december 1939 in een Zwitserse krant en werd door Stalin onmiddellijk als vervalsing bestempeld. Sommige Russische onderzoekers zeggen het origineel te hebben gezien toen in de jaren negentig de archieven op een kier gingen. Zij beweren dat het nu weer achter slot en grendel ligt. Zelf heb ik het origineel niet gezien en in het boek hou ik daarom een slag om de arm. Maar het document is niet de enige aanwijzing dat Stalin voordeel zag in een oorlog tussen de “imperialistische machten”. Hij heeft iets soortgelijks gezegd tegen Dimitrov.

Het paste ook perfect bij zijn manier van denken. Waarom zou het in Stalins belang zijn geweest om oorlog tussen nazi-Duitsland en de westerse landen te voorkomen? Hij beschouwde hen als behorend tot dezelfde vijandige wereld. Het communisme kwam volgens Stalin voort uit oorlogen waarin kapitalistische machten elkaar vernietigden. Zo was het in 1917 immers gegaan in Rusland. Dus het idee dat Stalin wanhopig zou hebben geprobeerd een nieuwe oorlog in Europa te voorkomen, is absurd.

Natuurlijk kon hij niet met zekerheid voorspellen dat Frankrijk en Groot-Brittannië aan Hitler de oorlog zouden verklaren na diens invasie in Polen. Maar dat wil niet zeggen dat hij dat niet wilde. Toen de Duitsers Frankrijk, België en Nederland binnenvielen, was Stalin in zijn nopjes. Het enige waarover hij zich zorgen maakte, zo bracht Nikita Chroesjtsjov later in herinnering, was dat die landen zo snel waren verslagen. Stalin hoopte op een lange strijd, waarin de verschillende landen elkaar verzwakten. Daarna zouden ze rijp zijn voor de communistische oogst. Ik begrijp niet waarom dit een controversiële visie is. Het is volkomen logisch en in lijn met de buitenlandse politiek die Lenin en Stalin al twintig jaar lang hadden verkondigd.’

Stalins partnerschap met Hitler liep op de klippen toen de Sovjetleider meer gebieden opeiste dan afgesproken. Waarom deed hij dat?

‘In november 1940 stelde Stalin de Duitsers een soort ultimatum. Zij moesten hun militaire adviseurs terugtrekken uit Finland en Roemenië. Een ongelooflijk brutale eis, vooral als je bedenkt hoe belangrijk de Roemeense olie was voor de Wehrmacht. Ook claimde hij het recht om Sovjettroepen te stationeren in Bulgarije en langs de Turkse zeestraten. Tot op zekere hoogte streefde hij hiermee Ruslands traditionele strategische doelen na. Stalin dacht misschien dat hij Hitler in zijn macht had, want de Duitse oorlogsindustrie was afhankelijk van olie, graan, katoen en mangaan uit de Sovjet-Unie. Maar Hitler was geschokt door Stalins eisen. Een van de meest interessante bronnen vond ik in de Bulgaarse archieven. Ambassadeur Parvan Draganov was getuige van een van Hitlers monologen, waarin hij min of meer zei: “Nu weet ik wat ik aan Stalin heb. We hebben de Baltische landen al verloren, en kunnen niet hebben dat ook de Balkan in communistische handen valt.” In plaats van toe te geven aan Stalin, stuurde Hitler troepen naar Bulgarije en Roemenië. Een oorlog tussen nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie hing in de lucht. Betekent dit dat Stalin doelbewust uit was op een breuk met Hitler? Ik denk dat hij gewoon te gulzig was geworden. Ook later in de oorlog, in zijn onderhandelingen met Roosevelt en Churchill, probeerde hij steeds het maximale voor zichzelf te bereiken. Alleen bood Hitler meer weerwerk dan de twee westerse leiders, want zij gaven Oost-Europa en de Balkan vrij gemakkelijk aan de Sovjets.’

Omdat ze minder om Oost- dan om West-Europeanen gaven?

‘Die indruk heb ik wel, ja. Tijdens de topconferenties van de “grote drie” gaf Roosevelt achteloos aan Stalin alle gebieden in Oost-Europa die hij wilde. Churchill bood in Jalta weliswaar meer weerstand, maar slechts in beperkte mate. In 1944 duwde hij Stalin een schetsje onder de neus, de zogenoemde naughty napkin, van zijn voorstel om Europa te verdelen in invloedssferen. Toen de Poolse regering in ballingschap protesteerde tegen de voorgestelde aantasting van haar grondgebied, dreigde Churchill de Britse erkenning in te trekken. De Britten hadden de oorlog verklaard aan nazi-Duitsland vanwege de inval in Polen, maar ze staken amper een vinger uit om dat land te helpen.’

Maar hadden Churchill en Roosevelt een andere optie dan Stalin zijn zin te geven?

‘Je zou kunnen zeggen – en veel historici doen dat – dat nazi-Duitsland alleen kon worden verslagen dankzij de massale inzet van Sovjetsoldaten. Dus moesten de VS wel die enorme hoeveelheden vrachtwagens, tanks, vliegtuigen, industriële grondstoffen en voedsel leveren om het Rode Leger in de strijd te houden. Want als de Sovjet-Unie instortte, zou Hitler beschikken over alle hulpbronnen van dat land en werd hij bijna onverslaanbaar. Roosevelt had geen andere keus. Toch is dat niet het hele verhaal. Het hangt ervan af welk moment in de oorlog je neemt.

In de periode van december 1941 tot aan het einde van de Slag om Stalingrad in februari 1943 was die argumentatie logisch verdedigbaar. Duitsland had aan de VS de oorlog verklaard en dus moest Washington moeilijke knopen doorhakken. Maar na Stalingrad was de situatie veranderd. Niet alleen duwden de Sovjets de Duitsers steeds verder terug, maar de VS waren zelf verwikkeld in een uitputtingsoorlog met Japan. Dat had aanleiding kunnen zijn de Lend-Leasehulp te heroverwegen. Natuurlijk stond het Rode Leger in 1943 nog lang niet in Berlijn, maar de Amerikanen hadden zich kunnen afvragen: willen wij de Sovjets wel in Berlijn hebben?

Waarom wilde Roosevelt niet onderhandelen met verzetskringen binnen het Duitse apparaat? Dat hele jaar vonden via neutrale landen gesprekken plaats tussen Duitse verzetslieden en Britse en Amerikaanse agenten, maar Roosevelt wilde daar niets van weten. Hij verbood de pers zelfs te melden dat er in Duitsland verzet voorkwam. Onvoorwaardelijke overgave was het devies.’

Waarom wilde Roosevelt dan niet praten met het Duitse verzet?

‘De standaardverklaring is altijd dat Stalin anders misschien zelf een deal met Hitler had gesloten. Dat is waar, dat is altijd een risico van het diplomatieke spel tussen grootmachten. De Sovjets moesten tevreden blijven, dus het terugschroeven van de leveranties in het kader van Lend-Lease was daarom misschien ook geen optie. Maar Washington deed het tegendeel: vanaf zomer 1943 schoten de leveranties in omvang steil omhoog. Stalin kreeg alles wat hij vroeg, bijna zonder enige voorwaarde.

Misschien maakte Roosevelt de rekensom dat de Amerikaanse kiezers liever betaalden om te zorgen dat Sovjetsoldaten zouden doorvechten dan dat zij zelf hun levens in de waagschaal stelden. Maar zelfs dan was zijn houding ten opzichte van Stalin nogal onderdanig. Roosevelt eiste niet eens dat de Sovjets stopten met het interneren van Amerikaanse piloten, die na hun raids boven Japan een noodlanding moesten maken op hun grondgebied. De vliegtuigen die de VS via Alaska leverden, mochten niet door Amerikaanse piloten voorbij de staatsgrens worden gevlogen. Tijdens de conferentie in Teheran, eind 1943, had Roosevelt bepaalde voorwaarden kunnen stellen aan de rol die de Sovjets zouden spelen in het naoorlogse Europa. Op dat moment was het nog geen uitgemaakte zaak dat zij heel Midden- en Oost-Europa zouden bezetten. Ze waren de Dnjepr nog niet overgestoken.’

Stalin eiste op zijn beurt wel dat de Britten en Amerikanen een tweede front openden. Dat zou hij toch niet hebben gedaan als hij heel Europa communistisch wilde maken?

‘Stalin moest om een tweede front vragen om de druk van de Duitse verdediging op zijn troepen te verlichten. Maar hij wilde een bepaald soort tweede front. Namelijk aan de Franse Kanaalkust, op zo groot mogelijke afstand van wat hij als zijn invloedssfeer beschouwde. Daarom wilde hij niets weten van een plan dat Churchill had bedacht om een Brits-Amerikaanse invasie van de Balkan te lanceren. In Teheran probeerde Roosevelt dat plan wel ter sprake te brengen, maar hem werd onder tafel een briefje aangereikt van de chef van het Lend-Leaseprogramma, Harry Hopkins, die de president waarschuwde zijn mond te houden om Stalin niet te ontrieven.

Vanuit militair oogpunt waren er absoluut goede redenen om de invasie niet op de Balkan, maar in Frankrijk te organiseren. Maar het is ook duidelijk dat Stalin geen Anglo-Amerikaanse troepen in het oostelijk deel van Europa wenste. Ik denk dat het in zijn belang was dat de Britten en Amerikanen in Frankrijk zo veel mogelijk Duitse troepen bezighielden, zodat de Sovjets gemakkelijker konden oprukken in Oost-Europa. Hij dacht niet dat hij de wereldrevolutie in 1945 naar Parijs en Londen kon brengen. Stalin was een ideoloog, maar ook een realistische staatsman.’

Wat was Stalins positie in de oorlog tegen Japan?

‘Hij had op 13 april 1941 een neutraliteitsverdrag met de Japanse regering gesloten. Voor Stalin was dat een fantastisch succes. Het Rode Leger en het Keizerlijke Leger hadden in de zomer van 1939 slag geleverd aan de grens tussen Mongolië en Mantsjoerije. Dankzij het neutraliteitsverdrag kon hij in december 1941 het grootste deel van zijn troepen uit Azië terugtrekken en verplaatsen naar Moskou, dat toen acuut werd bedreigd door de Wehrmacht. De Japanners op hun beurt verlegden de richting van hun operationele plannen naar Zuidoost-Azië en de Stille Oceaan, waar ze het zouden opnemen tegen de “imperialistische machten” Groot-Brittannië, de VS en Nederland. Natuurlijk wist Stalin niet zeker of Tokyo die stap zou zetten, maar het was geen geheim dat er in de Japanse militaire top al jaren discussies woedden tussen voorstanders van “noordwaartse” en “zuidwaartse” expansie.

Ook na Pearl Harbor bleef de Sovjet-Unie neutraal. Roosevelt had nog wel genoeg strategisch inzicht om Stalin herhaaldelijk te vragen de VS te helpen tegen Japan. Maar het antwoord luidde altijd: njet. Pas op het allerlaatste moment, toen Japan al bijna in de touwen lag en een miljoen soldaten uit Mantsjoerije had teruggehaald om het moederland te verdedigen, vielen de Sovjets aan. Ze veroverden binnen een paar weken een gebied zo groot als Frankrijk en Duitsland samen en trokken zo ver als Noord-Korea en het eiland Sachalin. Ze maakten ook contact met de communistische strijdgroepen van Mao, die vervolgens met Sovjetsteun het Chinese regeringsleger versloegen. Later zou Mao een eigen koers gaan varen, maar begin jaren vijftig kon Stalin zichzelf als de grote overwinnaar van de Tweede Wereldoorlog beschouwen.’