Katyn: een onbestrafte massamoord

In 1940 executeerde de Russische staatsveiligheidsdienst 22.000 Poolse krijgsgevangenen. De Poolse regering eist daarover nog steeds opheldering. Maar de Russische president Poetin volgt de oude Sovjetlijn en zwijgt het Bloedbad van Katyn liever dood.

Drie dagen voordat de vlag van de Sovjet-Unie op 26 december 1991 voor de laatste keer boven het Kremlin zou worden gestreken, ontving president Michail Gorbatsjov de nieuwe leider Boris Jeltsin in zijn werkkamer om belangrijke papieren over te dragen. Over twee verzegelde enveloppen zei Gorbatsjov: ‘Ik ben bang dat deze tot internationale complicaties kunnen leiden. Maar het is aan jou om te beslissen wat je ermee doet.’

In de ene envelop zat de originele Russische versie van de geheime protocollen bij het in augustus 1939 gesloten Molotov-Ribbentroppact, waarmee nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie hun invloedssferen in Oost-Europa afbakenden. De andere envelop bevatte een memo van Lavrenti Beria, het gevreesde hoofd van staatsveiligheidsdienst NKVD, dat op 5 maart 1940 door Jozef Stalin en de rest van het Politbureau was aangenomen. Beria stelde voor de ‘geharde en onverbeterlijke vijanden van de Sovjet-Unie’ onder 14.736 Poolse krijgsgevangenen en nog eens 10.685 andere Poolse gevangenen in NKVD-gevangenissen in Oekraïne en Belarus met pistoolschoten om het leven te brengen.

Het bestaan van beide documenten was decennialang ontkend. Stalin en zijn opvolgers wezen met beschuldigende vinger naar de nazi’s voor de moord op uiteindelijk bijna 22.000 Poolse militairen, politieagenten, grenswachten en andere ‘contrarevolutionaire elementen’. Maar Beria’s memo was hét bewijs dat het Kremlin niet alleen wist van de moordpartij door de NKVD, maar er zelf ook opdracht toe had gegeven. Jeltsin besloot een kopie van het memorandum naar zijn Poolse collega Lech Walesa te sturen.

Meer lezen over de Tweede Wereldoorlog? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Eindelijk kregen de Polen zwart op wit dat de opdracht van Stalin zelf kwam. Maar dat betekent niet dat de zaak voor hen is afgedaan. En hoewel de massamoord bekendstaat als het Bloedbad van Katyn, ging het om gevangenen uit verschillende strafkampen en gevangenissen, die op verschillende plaatsen in massagraven zijn gedumpt. Een groot aantal slachtoffers is nog altijd niet gevonden. Stalin en zijn opvolgers hebben veel archief- en bewijsmateriaal laten vernietigen. In Polen loopt het onderzoek naar de precieze toedracht nog steeds.

Het verhaal van ‘Katyn’ begint op 17 september 1939. Ruim twee weken na de invasie door de Duitse Wehrmacht viel ook het Russische Rode Leger Polen binnen. Zoals overeengekomen in de geheime protocollen bij het Molotov-Ribbentroppact deelden nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie hun buurland samen op. Het Rode Leger ontmoette weinig weerstand: het leeuwendeel van het Poolse leger had de handen vol aan de Duitse inval en de Poolse grenswacht was geen partij. Het Russische mes in de rug was de doodsteek voor de Republiek Polen. Op 22 september 1939 organiseerden de Wehrmacht en het Rode Leger een gezamenlijke overwinningsparade in Brest-Litovsk.

De Poolse regering had na de Russische inval het land verlaten en vond via Roemenië en later Frankrijk de weg naar ballingschap in Londen. Op instigatie van het Poolse opperbevel hadden zo’n 120.000 militairen dat voorbeeld gevolgd. Maar het dubbele aantal werd krijgsgevangen gemaakt door de Russen. Op bevel van Beria ging de NKVD, het ‘volkscommissariaat’ dat eind jaren dertig verantwoordelijk was geweest voor Stalins Grote Zuivering, direct aan de slag om ‘anti-Sovjet-elementen’ onder de gevangenen op te sporen.

Bijzondere aandacht ging daarbij uit naar Poolse officieren. Zij werden overgebracht naar twee ‘speciale kampen’ van de NKVD in de Sovjet-Unie in oude kloosters bij Kozelsk, een paar honderd kilometer ten zuidwesten van Moskou, en Starobielsk, niet ver van het Oekraïense Loehansk. Voor Poolse grenswachten en politieagenten was er een speciaal kamp in een voormalig klooster in Ostasjkov bij de Russische stad Kalinin (nu Tver).

De omstandigheden in de kampen waren bar en boos. Ze waren overbevolkt en er was gebrek aan water en voedsel. De NKVD wilde alles weten van de krijgsgevangenen, dus werden ze uitgebreid ondervraagd over hun beroep – veel officieren waren reservisten en maakten in het dagelijks leven deel uit van de Poolse intellectuele elite – en een hele reeks andere dingen, zoals politieke denkbeelden en buitenlandse contacten. Daarnaast deed de NKVD verwoede pogingen tot ‘heropvoeding’. In de kampen schalden constant propagandaboodschappen door luidsprekers en er waren verplichte filmvoorstellingen en ellenlange colleges van politiek commissarissen.

Begin 1940 rapporteerde de NKVD aan Beria dat de officieren ongevoelig bleken voor alle inspanningen. De NKVD-baas concludeerde dat ze zaten te popelen om hun ‘contrarevolutionaire activiteiten’ te hervatten na hun vrijlating en stuurde zijn beruchte memo aan het Politbureau.

Stalin besloot waarschijnlijk in te stemmen met Beria’s voorstel om de Poolse officieren te executeren omdat hij op die manier kon afrekenen met de weerspannige Poolse intelligentsia. Zo werd de weg vrijgemaakt voor een Moskou-gezind communistisch bewind, ook al liepen er op dat moment nog onderhandelingen tussen het Kremlin en de Poolse regering in ballingschap over de naoorlogse status van Polen.

Papieren bewijs van Stalins beweegredenen ontbreekt helaas. In de spaarzame beschikbare archiefstukken wordt slechts gesproken over het ‘leegruimen’ van de kampen om plaats te maken voor een nieuwe stroom gevangenen als gevolg van de bezetting en annexatie van Estland, Letland, Litouwen en – na de Winteroorlog – delen van Finland.

Begin april 1940 begon de moordpartij. De Poolse officieren kregen te horen dat het onderzoek was afgerond en dat ze in groepjes werden vrijgelaten, maar ze gingen in werkelijkheid hun noodlot tegemoet in speciale gevangenistreinen en ‘zwarte raven’, de beruchte zwarte arrestantenbusjes die de NKVD gebruikte. Slechts 400 Poolse officieren ontsprongen de dans, omdat ze zich bereid toonden om een Poolse divisie in het Rode Leger te vormen.

Alle andere krijgsgevangenen uit Starobielsk en Ostasjkov werden naar de NKVD-gevangenissen in respectievelijk Kharkiv en Kalinin gebracht en daar ’s nachts in een geluiddichte kelder een voor een door het hoofd geschoten. Een Russische ooggetuige in Kalinin vertelde vijftig jaar later hoe NKVD-officier Vasili Blochin uit Moskou zich in bruin leer hulde – een pet, een lange schort en dito handschoenen – om het gruwelijke beulswerk te verrichten. Elke nacht schoot hij 250 Polen dood met een Duits Walther-pistool, omdat dat veel betrouwbaarder bleek dan de Russische Nagant-revolver. Tot zonsopgang vloeide het bloed door een afvoerput in de betonnen vloer.

’s Ochtends werden de lijken met vrachtwagens vervoerd naar geheime locaties in nabijgelegen bossen, waar al grote kuilen waren gegraven. Bulldozers schoven de massagraven dicht. In Kharkiv volgde de NKVD dezelfde methode. Alleen in de bossen bij Katyn, waar de krijgsgevangenen uit Kozelsk hun einde vonden, ging het anders. Ooggetuigenverslagen zijn er niet, maar uit latere opgravingen bleek dat de executies daar aan de rand van de graven moeten hebben plaatsgevonden.

Na de massamoord probeerde de NKVD verwoed alle sporen uit te wissen. De locatie van de massagraven werd geheimgehouden. Rapporten verdwenen in de diepste archieven. De 125 betrokken NKVD’ers werden door hun baas beloond voor ‘het goed vervullen van bijzondere taken’ – Blochin kreeg zelfs een hoge onderscheiding – en ze deden er decennialang het zwijgen toe. In opdracht van Beria werden de families van geëxecuteerde krijgsgevangenen naar Kazachstan gedeporteerd, de gebruikelijke Russische methode om executies te verdoezelen. Dat viel niet op, want in totaal werden tijdens de oorlog zo’n 1,5 miljoen Polen gedeporteerd naar uithoeken van de Sovjet-Unie.

De Poolse officieren waren letterlijk en figuurlijk van de aardbodem verdwenen. De Poolse regering in ballingschap kreeg dan ook telkens nul op het rekest van het Kremlin bij vragen over hun lot. Toen een van de vrijgelaten officieren een lange lijst van geschikte Poolse kandidaten voor het Rode Leger voorlegde, kreeg hij antwoord van Beria zelf: ‘Dat heeft geen zin. Die mensen zijn niet meer in de Sovjet-Unie.’

Maar het geheim bleef niet lang bewaard. Al in de zomer van 1941 vingen de nazi’s na hun invasie van de Sovjet-Unie geruchten op over de moordpartij in de bossen bij Katyn, maar pas anderhalf jaar later gingen zij op zoek naar de massagraven. Op 11 april 1943 maakte het Duitse persbureau Transocean de vondst van meer dan 4000 lijken in Poolse uniformen wereldkundig.

Het was het begin van een uitgebreide propagandacampagne over wat de nazi’s ‘het Bloedbad van Katyn’ doopten. Hitler hoopte Stalin zwart te maken en een wig te drijven tussen de geallieerden. Poolse forensisch experts en het Internationale Rode Kruis werden uitgenodigd om de massagraven te onderzoeken.

Het Kremlin ontkende in alle toonaarden en verklaarde dat de nazi’s probeerden hun eigen wandaden in Russische schoenen te schuiven. De Engelse premier Winston Churchill en de Amerikaanse president Franklin Roosevelt stonden in dubio – het bewijsmateriaal wees overduidelijk in de richting van het Kremlin –, maar ze kozen er in het belang van de oorlog voor om Stalin in het openbaar niet tegen de haren in te strijken.

De Poolse regering in ballingschap kreeg advies om dat ook te doen, maar die eiste verontwaardigd opheldering van Stalin. De Russische leider verbrak daarop alle diplomatieke contacten met de Poolse regering in Londen en vormde in Moskou een eigen Poolse regering. Die kwam na de Tweede Wereldoorlog in het kielzog van het Rode Leger aan de macht in de communistische Volksrepubliek Polen.

In september 1943, toen de nazi’s tijdens de Russische opmars naar Berlijn weer waren verdreven, stuurde het Kremlin een eigen onderzoekscommissie naar Katyn. Onder leiding van neurochirurg Nikolay Burdenko concludeerde die dat de nazi’s verantwoordelijk waren. Om helemaal zeker te zijn van de uitkomst had Beria’s NKVD voorafgaand aan het bezoek van Burdenko lokale getuigen bewerkt en forensisch bewijsmateriaal verdonkeremaand.

Tijdens het Proces van Neurenberg probeerde de Sovjetaanklager met Burdenko’s rapport in de hand om ‘Katyn’ toe te voegen aan de lijst van oorlogsmisdaden van de nazi’s, maar daar gingen de Amerikaanse, Britse en Franse rechters niet in mee. De Poolse regering in Londen kreeg evenwel ook geen toestemming om in Neurenberg een tegengeluid te laten horen.

De conclusie van de commissie-Burdenko zou decennialang de officiële lijn blijven in de Sovjet-Unie én de Volksrepubliek Polen, ook al wisten de machthebbers in het Kremlin wel beter. Pas in de jaren tachtig kwam er met Gorbatsjovs glasnost (‘openheid’) ruimte voor nieuw onderzoek door Poolse en Russische historici en werd er mondjesmaat archiefmateriaal vrijgegeven. Na de val van het IJzeren Gordijn en de eerste vrije verkiezingen in Polen was er geen houden meer aan.

Op 13 april 1990 verklaarde het Russische staatspersbureau TASS officieel dat Beria en de NKVD verantwoordelijk waren voor de executie van de Poolse officieren. Dat maakte de weg vrij voor nieuwe opgravingen, niet alleen in de bossen bij Katyn, maar ook op de plekken waar de slachtoffers uit Kalinin en Kharkiv begraven lagen. De Polen mochten op Russisch en Oekraïens grondgebied grafmonumenten oprichten bij de massagraven.

De weg naar verzoening leek vrij. De Russische openbaar aanklager begon in 1990 zelfs een strafrechtelijk onderzoek naar de massamoord. Maar dat sleepte zich jarenlang voort en werd in 2004 stopgezet. Volgens de Russische autoriteiten was het Bloedbad van Katyn als ‘gewoon’ misdrijf verjaard. Bovendien was er geen grond voor rehabilitatie van de vermoorde Poolse officieren – een wens van hun nabestaanden. Onder president Vladimir Poetin was in het Kremlin weer een andere wind gaan waaien. Samen met 35 mappen origineel archiefmateriaal is het dossier van de openbaar aanklager nog steeds staatsgeheim.

De kwestie is een splijtzwam tussen Polen en Rusland, want de Poolse regering spreekt van een onbestrafte misdaad en wil de onderste steen boven krijgen. Zo ontbreekt van 4000 verdwenen Poolse officieren nog steeds elk spoor. Bovendien is er volgens de Polen sprake van genocide en verjaren misdaden tegen de menselijkheid niet. Voor de Polen is de zaak-Katyn nog niet gesloten.