Montefiore beschrijft Stalins jeugdjaren

Van alle dictators die de twintigste eeuw heeft gekend, is Jozef Stalin misschien wel de meest geheimzinnige. De Britse historicus Simon Sebag Montefiore beschreef Stalins jeugdjaren.

Dat komt vooral door zijn weinig opvallende optreden in het openbaar. Waar Adolf Hitler en Benito Mussolini hun volk opzweepten met meeslepende redevoeringen en Mao Zedong zich zwemmend liet zien, tonen de bewaard gebleven beelden van Stalin een sfinx die zijn volk hooguit toezwaait vanaf het Rode Plein in Moskou. Of met een vaderlijke pijp in de mond achter een schrijftafel zit te werken. Vooral dat laatste beeld is blijven hangen: Stalin zou niet meer dan een ijverige bureaucraat zijn geweest, die boven kwam drijven na de stormachtige Russische Revolutie van 1917 en de oorspronkelijke communistische droom veranderd zou hebben in een bureaucratische nachtmerrie.

Meer lezen over Stalin? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Niemand heeft meer aan dit beeld bijgedragen dan Leo Trotski, met Lenin de grote man achter de revolutie. Trotski werkte in de jaren dertig aan een biografie van Stalin, maar werd op 20 augustus 1940 in zijn ballingsoord in Mexico vermoord voordat hij zijn manuscript kon voltooien. In de inleiding van zijn boek schetste Trotski het beeld van een man die ‘noch denker, noch schrijver, noch redenaar’ zou zijn, en niet dankzij persoonlijke kwaliteiten maar ‘met behulp van een onpersoonlijke machine’ (de bureaucratie) aan de macht was gekomen.

Stalin als nauwgezette en benepen ambtenaar dus, die stipt om negen uur ’s ochtends achter zijn bureau zou hebben gezeten. Het enige verschil tussen een doorsnee Nederlandse ambtenaar en Josef Stalin zou dan zijn geweest dat waar de Nederlandse ambtenaar regels opstelde over Nederlandse fietspaden, Stalin dodenlijsten tekende.

Dat Stalin in de jaren dertig eigenhandig bijna 40.000 kruisjes zette achter een naam was enkele jaren geleden al geopenbaard door de Britse historicus Simon Sebag Montefiore. In Stalin. Het hof van de rode tsaar beschreef Sebag Montefiore de opkomst van Stalin na 1917 en de dictatuur die hij tussen 1928 en 1953 uitoefende. Op basis van veel nieuw archiefmateriaal schetste hij een tot dan toe ongekend intiem portret van de meesterlijke psycholoog, machiavellist en sadist die Stalin was.

In zijn nieuwste boek concentreert Sebag Montefiore zich op de jeugd van Stalin en op zijn opkomst voor 1917. Ook nu heeft de historicus een groot aantal nieuwe bronnen aangeboord, vooral in Georgië, de geboortegrond van de dictator. En wat blijkt? Van het beeld van de suffe, ambtelijke Stalin die zich aan de broekspijp van Lenin omhoogwerkte als dictator klopt niets. Stalin, zo maakt Sebag Montefiore duidelijk, ontpopte zich in zijn jonge jaren als een soort Osama bin Laden, die met het organiseren van aanslagen en roofovervallen de hele Kaukasus schrik aanjoeg en jarenlang op de vlucht was voor de geheime dienst.

Hoe kon het zover komen? Zonder te vervallen in simpele psychologie, maakt Sebag Montefiore duidelijk dat de jeugd van Stalin veel bijdroeg aan zijn wantrouwen en boosaardigheid.

Stalin kwam in het Georgische stadje Gori 1878 ter wereld als het enige kind van vermoedelijk schoenmaker Vissarion ‘Beso’ Dzjoegasjvili en Jekaterina ‘Keke’ Geladze. Vermoedelijk, want zeker is het vaderschap van Beso niet. Sebag Montefiore bespreekt andere mogelijke verwekkers van Stalin, maar houdt het uiteindelijk op Beso.

De ouders hadden een slecht huwelijk. Beso raakte al spoedig aan de drank en had losse handjes, waarmee hij niet alleen zijn vrouw sloeg, maar ook zijn zoon. Moeder Keke nam de jongen daarop in bescherming. Deze gezinssituatie doet denken aan die van Adolf Hitler: ook hij had een vader die erop los sloeg en ook zijn moeder beschermde hem. Maar er is een verschil: waar Hitlers moeder Klara zachtaardig en liefdevol was, was Stalins moeder bazig en scherp van tong. Zij bedong tegen de wens van haar man (die de jongen het liefst in zijn voetsporen zag treden) een plek voor haar zoon op het seminarie in de hoofdstad Tiflis.

Daar ontpopte de jongen zich als een enfant terrible. Hij treiterde zijn docenten en begon opruiende lectuur te lezen. In de eerste plaats marxistische literatuur. Josef Dzjoegasjvili was geen simpele ziel, zoals Trotski van hem maakt, maar een ontwikkeld man die naast het marxisme ook graag allerhande literatuur las, variërend van Goethe en Schiller tot Victor Hugo en Emile Zola. Sterker nog: hij was zelf ook een dichter en, afgaand op de gedichten die in deze biografie staan afgedrukt, lang geen slechte.

Vanwege Dzjoegasjvili’s wangedrag en ongeloof moest hij het seminarie vroegtijdig verlaten. Er brak een tijd van omzwervingen aan, waarin hij verscheidene schuilnamen aannam, waaronder Koba en uiteindelijk Stalin: ‘de man van staal.’ Dat bleek hij inderdaad. Hij was geen meeloper bij de vele overvallen op geldtransporten, bedoeld om de marxistische zaak te financieren, maar vaak de grote organisator. Het dwong hem tot het leven van een onderduiker.

In de onderduik creëerde Stalin niet alleen zijn machtsbasis, maar liet hij zich ook gelden als een onverzadigbaar erotomaan. Dat is misschien wel het meest verrassende aan dit boek. Stalin was een rokkenjager die verscheidene kinderen op de wereld zette zonder ze te erkennen. Hun moeders liet hij eenvoudig in de steek. Misschien wel tot hun geluk, want met de twee vrouwen die hij wel trouwde, liep het niet goed af. Zijn eerste vrouw stierf al op 22-jarige leeftijd aan kanker, zijn tweede vrouw pleegde in 1932 zelfmoord.

Hoe seksueel actief Stalin ook was, hij stelde zijn leven in dienst van de revolutie. In Lenin trof hij een geestverwant, al was die wel zijn meerdere. Toch, zo maakt Sebag Montefiore duidelijk, is Stalin nimmer een slaafse volgeling geweest van de leider van de Russische Revolutie, maar bleef hij hem altijd bezien met kritische distantie. In het beslissende jaar 1917 speelde Stalin geen rol van betekenis, maar moest hij de hoofdrollen laten aan Lenin en de gehate Trotski.

Laatstgenoemde was in alles zijn tegendeel: geen man van achterkamertjespolitiek, maar een briljant redenaar en groot theoreticus. Trotski had in zijn uiterlijke optreden veel gemeen met Hitler en Mussolini: hij had een podium nodig om te schitteren. Stalin daarentegen zou een dictator nieuwe stijl worden: iemand die bij een kleine kliek van getrouwen over zoveel charisma beschikte dat hij achter de schermen aan de touwtjes kon trekken.

Sebag Montefiore slaagt er als eerste in om aan te tonen waarom Stalin zo ver kon komen: als geslepen psycholoog wist Stalin feilloos misbruik te maken van menselijke, al te menselijke eigenschappen als ijdelheid en arrogantie. Trotski, wie deze eigenschappen niet vreemd waren, zou na de dood van Lenin in 1924 weldra tot zijn schade ondervinden dat de geheimzinnige Georgiër een sluw machtsspel speelde, dat uiteindelijk zou leiden tot zijn dood.