De Rus Oleg Chlevnjoek schreef een biografie over Stalin. Onze Stalin heette Daan Monjé. En ik – tien jaar kaderlid van de ooit marxistisch-leninistische SP – dacht een tijdlang dat onze bewierookte partijleider een aberratie was, totdat ik, eenmaal terug op aarde, over de ‘grote leider’ en het communisme las. Jozef Stalin bleek een soort farao, voortgebracht door de rode bureaucratie die hem had gemaakt en die hij op zijn beurt herschiep naar zijn beeld en gelijkenis.
Hij wantrouwde alles en iedereen: zijn kameraden, van Kamenev tot Beria, zijn vrouw en op het laatst zelfs zijn lievelingskind, zijn dochter Svetlana. Onze kleine Stalin – Daan – had evenzeer last van dergelijke aanvechtingen. Er hing om hem een dampkring van achterdocht en naijver, maar hij had tenminste nog zijn teckel, volgens hem het intelligentste dier op aarde, dat als het had kunnen lezen vast ook communist was geworden.
Meer lezen over Stalin? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Argwaan hoorde bij de beweging. De partij was in oorlog met de wereld (de bourgeoisie of wat daarvoor door moest gaan) en de partijleider was in oorlog met de partij. Pijpfitter Daan brak kameraden in openbare vergaderingen verbaal af als hun meerdere in schuine grappen en dialectische materialisme; Stalin liet ze executeren. Daar kwamen het communisme en het communistische leiderschap op neer.
De ramp is niet te overzien als zo’n rode despoot niet enkel een handvol volgelingen bezit, maar een heel land. Zo is bekend uit studies over Mao en over de Noord-Koreaanse executiemaniak Kim Jong-Un, en zo is bekend uit de talrijke boeken over Stalin. Met name de nieuwste loot in de Stalin-studies, de biografie over Stalin van Oleg Chlevnjoek, ontleent zijn belang aan wat je zou kunnen noemen het biograferen in de breedte. De historicus, die eerder over de goelag en de gevolgen van het stalinisme publiceerde, heeft namelijk niet zozeer een leven, maar veeleer een omgeving beschreven.
Het is een belangrijk boek, juist omdat de auteur niet alleen naar het handelen van Stalin kijkt, maar vooral ook naar wat hij aanricht. Zo lezen we dat bij de zoveelste woedeaanval van Stalin tijdens de oorlog generaal Zjoekov in snikken uitbarst, het hoofdkwartier uit rent en dat de hoge partijchef Molotov hem achternaloopt om hem te troosten. Stalin zit dagen achtereen te snuffelen in de papieren van de door hem in het leven geroepen doodsbureaucratie, zet kruisjes bij executiekandidaten en geeft hoogstpersoonlijk opdracht tot martelingen.
De miljoenen doden tijdens de hongersnoden van 1932-1933 laten hem koud, omdat het toch allemaal koelakken zijn. De economisch dodelijke industrialisatie had volgens hem helemaal geen problemen opgeleverd als iedereen gewoon een Stachanov-arbeider was geweest, zoals het hoorde.
‘Voor de gemoedsrust van de overwinnaar is het beter als de verliezer sterft,’ was de favoriete lijfspreuk van Dzjengis Khan. Stalin maakte deze ook tot de zijne. Eliminatie en preventieve vernedering blijken zijn methode om de partij eronder te houden. Het Sovjetvolk houdt hij kort door de goelag en de kans op verbanning, en door te doen alsof hun noden niet bestaan. Als een echte farao of koloniaal heerser vreet hij hun land leeg ter wille van de kleine groep getrouwen die hij om de zoveel tijd uitmoordt en vervangt. Zijn rijk, schrijft Chlevnjoek, berustte op extreme uitbuiting van het platteland, ten gunste van een zeer klein bevoorrecht deel van de urbane populatie.
Alle feiten die de auteur geeft, wijzen onverbiddelijk in één richting: Stalin voerde een totalen Krieg tegen de gehele Sovjet-Unie. Hij noemde dat de klassenstrijd, en die bleek, net als de zogenoemde ‘permanente revolutie’ van aartsrivaal Trotski, nooit te stoppen. Stalin had dertig jaar lang haast om een eventuele samenzwering voor te zijn.
Aan dit niet helemaal nieuwe, maar zeer goed onderbouwde inzicht van de permanente oorlog van één tegen allen dankt dit boek zijn betekenis. Dat Chlevnjoek ondertussen hier en daar wat af krabt van het heldendom van Koba, zoals Stalin zich in zijn ondergrondse tijd liet noemen, is meegenomen. De schrijver toont bijvoorbeeld door nieuw archiefonderzoek aan dat de jonge Koba nooit betrokken kan zijn geweest bij de gewapende roofoverval die zijn collega-biograaf Simon Montefiore hem toedicht in zijn beroemde boek over Stalins jeugdjaren.
Het is Chlevnjoek er ook om te doen Stalin te ontmythologiseren. De zwarte romantiek moest eraf, om te zien wat er aan systematische en geïnstitutionaliseerde narigheid overbleef. En die was – het mag duidelijk zijn – groot.
Als ‘lekkere’ biografie over Stalin schiet het boek enigszins tekort. Stalins familie komen we pas op het eind van het verhaal tegen, als zijn vrouw zelfmoord pleegt en hij probeert het huwelijk van zijn dochter met een man met een ‘vals klassenbewustzijn’ te torpederen. Verder is de schrijver ook zuinig met kenmerkende alledaagse details, wat veroorzaakt wordt door zijn terughoudendheid tegenover dagboekachtige, wellicht vertekende bronnen. En soms doet juist hij, de feitenman, de historie tekort, bijvoorbeeld als hij Stalin de instelling van de dictatuur toeschrijft, die met Lenin begon.
Maar hoe Stalins paranoia een hele natie gijzelde, is zelden helderder beschreven dan in deze biografie over Stalin. Niemand uit de partijtop durfde na zijn dood op de stoel te gaan zitten waarop hij ruim dertig jaar had gezeten. Het land kon pas weer ademen toen hij stierf en er onder Chroesjtsjov enige dooi intrad.
Bij de kleine Stalin, die alleen maar een kabouterpartijtje manipuleerde, was het niet anders. Daan moest sterven, opdat de ‘Brabantse Lente’ kon beginnen.
Stalin. De biografie
Oleg Chlevnjoek
479 p. Nieuw Amsterdam, € 39,95
