Poetin en Xi staan zij aan zij tijdens de herdenking van WO2. Stalin voerde destijds een sluwe strategie in Azië, die China heel wat gekost heeft

In 1931 bezette het Japanse leger heel Mantsjoerije. Dat betekende dat de Sovjet-Unie en het Keizerrijk Japan vanaf dat moment aan elkaar grensden bij de rivieren Amoer en Oessoeri. Vanuit Tokio klonk stoere taal. De Japanse minister van Defensie verklaarde dat de Sovjet-Unie het Japanse leger zijn gang moest laten gaan, ‘anders moet ik Siberië schoonvegen, zoals men dat doet met een kamer vol vervelende vliegen’.  

Toen het Keizerrijk Japan en nazi-Duitsland het Anti-Kominternpact sloten, naar eigen zeggen bedoeld om de wereld te vrijwaren van het communisme, vreesde Stalin voor een aanstaande tweefrontenoorlog. Hij besloot de grensverdediging in het Russische Verre Oosten flink te versterken en ook in de bevriende communistische Volksrepubliek Mongolië werden Russische troepen gelegerd. 

Stalin had niet helemaal ongelijk. Er waren met enige regelmaat kleinere schermutselingen aan de grens. Na de invasie van de rest van China in 1937 door het Japanse Keizerlijke Leger discussieerde de militaire leiding over vervolgstappen. Zeker toen de Chinezen taai tegenstand bleven bieden en de oorlog langer duurde dan gedacht, ook omdat Stalin wapens, piloten en ingenieurs leverde. Hoe langer de Chinezen de Japanners bezighielden, hoe langer het duurde voordat ze hun aandacht konden richten op de Sovjet-Unie, zo was het idee van de Sovjetleider.  

De generaals van het in China vechtende Japanse Kwantungleger wilden het Kremlin een lesje leren en in noordelijke richting oprukken door Siberië. De admiraals van de Keizerlijke Marine zagen meer in een opmars in zuidelijke richting om onder andere de olievelden van Nederlands-Indië te veroveren en zo de broodnodige grondstoffen veilig te stellen om de oorlog voort te zetten. 

Om het pleit te beslechten nam het Kwantungleger in het voorjaar van 1939 het heft in eigen hand door de aanval in te zetten op Nomonhan. Dat was een betwist stukje woestijn aan de grens tussen Mongolië en Mantsjoerije. Door het te bezetten hoopten de Japanners een opstand in Mongolië te ontketenen en het land zo los te weken uit de greep van de Sovjet-Unie. 

Met de Russisch-Japanse Oorlog in het achterhoofd dacht het Kwantungleger de klus snel te kunnen klaren. Onder het mom van een grensconflict stortten Japanse soldaten zich drie maanden lang op de stellingen van het Rode Leger en zijn Mongoolse bondgenoten bij de Khalkhyn Gol-rivier in de hoop een doorbraak te forceren. Maar dat bleek veel lastiger dan gedacht. Ze moesten oprukken door onherbergzaam terrein vol met ravijnen, zandduinen en zwermen vervelende muggen. Japanse tanks raakten verstrikt in slim aangelegde versperringen. 

Stalin was bang dat de Japanners van plan waren om door te stoten naar de Trans-Siberiëspoorlijn en zo het Russische Verre Oosten te isoleren. De talentvolle jonge officier Georgi Zjoekov kreeg carte blanche om af te rekenen met de Japanners. Hij verzamelde 50.000 militairen, 500 tanks en 500 gevechtsvliegtuigen. Op 20 augustus 1939 ging Zjoekov in de tegenaanval en met een fraai staaltje blitzkrieg omsingelde en vernietigde hij de Japanse troepen in het betwiste gebied. Precies één dag voor de Duitse inval in Polen was de klus geklaard. 

Door het begin van de Tweede Wereldoorlog in Europa is de Slag bij Khalkhyn Gol in de vergetelheid geraakt. Maar de gebeurtenissen in Azië speelden een belangrijke rol in Stalins besluit om een niet-aanvalsverdrag met Hitler te sluiten. De Sovjetleider zag spanningen aan de westgrens én de oostgrens van de Sovjet-Unie. Terwijl de onderhandelingen in Europa nog liepen, was het Rode Leger in Azië al verwikkeld in een onverklaarde oorlog.  

Het Molotov-Ribbentroppact van 24 augustus 1939 sloeg in Europa in als een bom. Hoe kon Stalin het op een akkoordje gooien met zijn gezworen aartsvijand Hitler? Maar voor de pijprokende dictator was het niet meer dan logisch. Met het verdrag en de bijbehorende geheime protocollen kreeg hij niet alleen Oost-Europa in de schoot geworpen, maar dreef hij ook een diplomatieke wig tussen nazi-Duitsland en het Keizerrijk Japan. Het gevaar van een tweefrontenoorlog was weer even geweken.  

Hoeveel belang Stalin daaraan hechtte, is misschien ook af te lezen aan het feit dat het Rode Leger – ondanks herhaaldelijk aandringen vanuit Berlijn – pas op 17 september 1939 Polen binnenviel. Toen was de inkt van een wapenstilstand met Japan net één dag droog. Stalin nam simpelweg het zekere voor het onzekere. 

In 1941 herhaalde hij het kunstje van het Molotov-Ribbentroppact door een Neutraliteitsverdrag met Japan te sluiten. De Japanners waren maar al te graag bereid tot een niet-aanvalsverdrag. Ze hadden door toedoen van Zjoekov het deksel dusdanig op de neus gekregen dat de ‘noordelijke strategie’ definitief had afgedaan. Japan trok zuidwaarts en richtte zijn pijlen op de westerse koloniale bezittingen in Azië. Daardoor werd ook een conflict met de Verenigde Staten onvermijdelijk. De verloren Slag bij Khalkhyn Gol was de opmaat voor de verrassingsaanval op de Amerikaanse vloot bij Pearl Harbor op 7 december 1941. 

Ook na de eerste successen van de Duitse inval in de Sovjet-Unie in de zomer van 1941 liet Tokio zich niet door Berlijn vermurwen om samen Stalin in de tang te nemen. Toch was die er niet helemaal gerust op. Pas toen hij van zijn meesterspion Richard Sorge te horen kreeg dat de Japanners écht andere plannen hadden, stuurde hij achttien divisies vanuit Siberië en het Russische Verre Oosten naar Moskou om de opmars van de nazi’s te stuiten. Bij het daaropvolgende tegenoffensief van het Rode Leger bracht Zjoekov – inmiddels lid van het opperbevel – de lessen die hij in 1939 had geleerd in praktijk. 

Zowel de Japanners als de Russen maakten tijdens de Tweede Wereldoorlog dankbaar gebruik van de rugdekking die hun Neutraliteitsverdrag hun bood. Stalin was dan ook niet van zins om gehoor te geven aan verzoeken vanuit Washington en Londen om daar verandering in te brengen. Sterker nog, tijdens de Conferentie van Jalta in februari 1945 eiste én kreeg Stalin territoriale concessies in ruil voor zijn belofte om drie maanden na de overwinning op nazi-Duitsland de oorlog te verklaren aan het Keizerrijk Japan. 

Stalin kreeg haast toen er signalen uit Washington kwamen dat de Amerikaanse president Harry Truman de Japanners liever zonder Russische inmenging tot overgave wilden dwingen. Trumans adviseurs waarschuwden dat ‘de deelname van de Sovjet-Unie aan de oorlog in Azië een wereldschokkende politieke gebeurtenis zou zijn, waarvan de schadelijke gevolgen nog tientallen jaren voelbaar zouden zijn’. 

Tijdens de Conferentie van Potsdam in juli en augustus 1945 liet Truman doorschemeren dat hij niet langer zat te wachten op Stalins steun. De Amerikaanse president had vlak voor het begin van de conferentie te horen gekregen dat de wetenschappers van het geheime Manhattanproject erin waren geslaagd om een atoombom tot ontploffing te brengen. Truman hoopte de Japanners daarmee tot capitulatie te dwingen. Het was tekenend dat Stalin geen handtekening mocht zetten onder de zogeheten Potsdamverklaring, waarin Tokio te horen kreeg dat ‘onmiddellijke en totale vernietiging’ het enige alternatief was voor onvoorwaardelijke overgave. 

Er ontstond een race tegen de klok in de laatste oorlogsmaand. Stalin maande zijn generaals om haast te maken met Operatie Augustusstorm, de invasie van Mantsjoerije. Die was vooral bedoeld om de Russische invloedssfeer in Azië nog zo ver mogelijk uit te breiden, voordat de Japanners zich overgaven en de oorlog voorbij was. Stalin zag de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki als aanmoediging.  

Op 8 augustus 1945 kwam het gigantische offensief van het Rode Leger voor de Japanners als een volledige verrassing. Stalin had zich jarenlang keurig aan het Neutraliteitsverdrag gehouden. Weliswaar had Moskou al laten weten dat het in 1946 aflopende Neutraliteitsverdrag ‘overbodig’ was geworden, maar Tokio had gehoopt dat Moskou zou bemiddelen bij vredesonderhandelingen tussen Japan en de andere geallieerden. 

Nu rukten anderhalf miljoen soldaten over drie fronten op, gesteund door meer dan 28.000 stuks artillerie, 5500 tanks en 3500 gevechtsvliegtuigen. Het Japanse Keizerlijke Leger telde in Mantsjoerije weliswaar een miljoen manschappen, maar er waren geen fortificaties aangelegd en Japanse antitankwapens waren te licht voor de zware Sovjettanks. De Japanners hadden geen schijn van kans en de Russische aanval ging als een mes door de boter. In een kleine maand tijd veroverde het Rode Leger een gebied ter grootte van West-Europa. 

Op het moment dat een Japanse delegatie op 2 september 1945 de akte van capitulatie tekende aan boord van de USS Missouri in de Baai van Tokio waren heel Mantsjoerije, het eiland Sachalin, de Koerilen en het huidige Noord-Korea in Russische handen. 

Operatie Augustusstorm had Stalin veel opgeleverd en relatief weinig gekost. Aan Russische zijde vielen slechts 12.103 dodelijke slachtoffers, een getal dat in het niet valt in vergelijking met de gruwelen van de vier oorlogsjaren aan het Europese Oostfront. Stalins soldaten hadden maar liefst 640.000 Japanse krijgsgevangenen gemaakt, die te werk werden gesteld in Siberië. 

Weliswaar vertrok het Rode Leger in 1946 weer uit Mantsjoerije – waarbij de regio die eens het kloppende industriële hart van China was ook nog even grondig werd geplunderd. Maar niet voordat het Mao Zedong en zijn mede-communisten in een ideale uitgangspositie had gebracht om de Chinese Burgeroorlog te winnen en de Volksrepubliek China uit te roepen. En na het Russische vertrek uit Noord-Korea zat Kim il-Sung stevig in het zadel als leider van de Democratische Volksrepubliek Korea. Net als in het oosten van Europa was de Russische invloedssfeer in Azië het directe gevolg van de Tweede Wereldoorlog.  

Stalins sluwe strategie in Azië heeft bovendien het fundament gelegd voor de huidige geopolitieke situatie en Ruslands positie op het wereldtoneel. Trumans adviseurs hadden het helemaal bij het rechte eind toen ze schreven dat de wereld de gevolgen nog decennialang zou voelen.