Operatie Barbarossa bracht de ommekeer

Ondanks een niet-aanvalsverdrag vielen de nazi’s in 1941 Rusland binnen. Deze operatie verliep chaotisch en was slecht doordacht. Daarmee bezegelden de Duitsers uiteindelijk hun lot, zo laat Jonathan Dimbleby zien.

De Britse schrijver en journalist Jonathan Dimbleby hanteert een eenvoudig uitgangspunt bij zijn historisch onderzoek naar Operatie Barbarossa, de Duitse inval in de Sovjet-Unie in de zomer van 1941: de feiten staan vast, de rest is (her)interpretatie. We kennen de dag van de inval en afloop van de Tweede Wereldoorlog: Hitlers Derde Rijk verdween. Algemeen wordt Operatie Overlord (D-day), de geallieerde invasie in Normandië op 6 juni 1944, als keerpunt gezien. Maar dankzij de ontsluiting van de Sovjetarchieven na de val van het communisme kan Dimblebey aannemelijk maken dat het echte kantelpunt plaatsvond aan Hitlers oostfront. Het tweede semester van 1941 in Rusland veranderde de loop van de Tweede Wereldoorlog. Cruciaal voor de overwinning op nazi-Duitsland waren de Russische inspanningen en verliezen, de titanenstrijd van het Rode Leger en de Russische bevolking. Twee totalitaire regimes vochten meedogenloos met elkaar, waarbij de ene dictatuur won van de andere – geen bemoedigend overwinningsbeeld vanuit het westerse, democratische perspectief. Mede daardoor ontstond de ‘mythe’ dat D-day de oorlog bezegelde. Dimbleby ontzenuwt dat populaire beeld.

Barbarossa leest als een verhaal van continue onderschatting en misrekening – van alle kanten. Het begin van Operatie Barbarossa, de befaamde Blitzkrieg, verliep aanvankelijk gunstig voor de Duitsers. Stalin werd erdoor verrast. Hij kon zich immers niet voorstellen dat de Duitsers tot een inval zouden besluiten na de ondertekening van het Verdrag van Rapallo (1922) en het niet-aanvalsverdrag het Molotov-Ribbentroppact (1939). Dimbleby citeert de Russische dissident Alexander Solzjenitsyn, die schreef dat Stalin bijna niemand vertrouwde, zelfs zijn eigen moeder of zijn kinderen niet. ‘In zijn hele, door achterdocht beheerste leven had hij slechts één man vertrouwd. En de man die Stalin vertrouwde was Adolf Hitler. ’Rationeel begreep Stalin niets van Hitlers oorlogsverklaring. Welk belang zou daar in hemelsnaam mee gediend zijn? Slechts het vurige, irrationele wensenpakket van Hitler: de vernietiging van de Sovjet-Unie, de ontvolking van het land daar (hij stelde judaïsme en bolsjewisme gelijk en koesterde anti-Slavische sentimenten), om dat vervolgens te laten annexeren (de zucht naar Lebensraum door arische kolonisten). Hij maakte zodoende alle Russen tot vijanden én soldaten van Stalin. Dimbleby concludeert: ‘De Duitse invasie van de Sovjet-Unie was strategisch nauwelijks doordacht, tactisch beroerd gepland en operationeel een warboel.’ Hij schrijft dat fatale militaire waagstuk geheel op conto van Hitler.