Stalin deporteerde hele volkeren

De Tsjetsjenen en Ingoesjen waren niet de eerste bevolkingsgroepen die Stalin over de kaart van de Sovjet-Unie schoof. Na de Oktoberrevolutie in 1917 was hij door Lenin benoemd tot volkscommissaris voor nationaliteiten. Stalin moest de niet-Russische bevolkingsgroepen integreren in de Sovjet-Unie. In eerste instantie deed hij dat door ze allemaal binnen scherp afgebakende grenzen autonomie te verlenen, soms als republiek en soms als regio. Lokale elites moesten er binnen een strikte hiërarchie voor zorgen dat de macht en de ideeën van Moskou reikten tot in de verste uithoeken van de Sovjet-Unie. Het succes van het communisme zou het nationalisme vanzelf overbodig maken.

Om dat succes te realiseren, werden honderdduizenden mensen van hot naar her gestuurd om vooral in het onherbergzame Siberië steden, dammen, kanalen, mijnen en fabrieken uit de grond te stampen. De Sovjetplanners zagen alle inwoners simpelweg als ‘menselijk materiaal’ om hun megalomane plannen te realiseren. Iedereen werd geacht zijn of haar bijdrage te leveren. Niemand mocht zich daaraan onttrekken.

Na de Grote Zuivering (1936-1938) bestempelde Stalin ook hele bevolkingsgroepen tot ‘vijanden van het volk’. In de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog gaf hij uit veiligheidsoverwegingen opdracht tot preventieve deportaties uit de grensregio’s. Onbetrouwbaar geachte Koreanen en Chinezen werden vanuit het oosten naar het westen van de Sovjet-Unie gestuurd; voor Finnen, Polen en Duitsers gold het omgekeerde. De veiligheidsdienst NKVD werd uiterst bedreven in het efficiënt transporteren van grote aantallen mensen.

Niet-Slavische volkeren waren in de ogen van Stalin – zelf Georgiër – automatisch verdacht. Als erfenis van het tsarenrijk had de Sovjet-Unie talloze nationaliteiten binnen de grenzen.

Het had de Russen in de negentiende eeuw grote moeite gekost om de islamitische volkeren op de Kaukasus – naast de Tsjetsjenen en Ingoesjen ook de Dagestanen, Kabardijnen, Balkaren, Karatsjajers en Tsjerkessen – te onderwerpen. Vooral de Tsjetsjeense gortsy (‘bergbewoners’) waren een lastige kluif voor generaal Aleksej Jermolov. Om de klus te klaren paste hij een tactiek van de verschroeide aarde toe en liet complete gemeenschappen uitmoorden, zodat strijders in de bergen zonder eten kwamen te zitten. Op de plaats van zes verwoeste dorpen stichtte Jermolov de gefortificeerde stad Grozny (letterlijk: ‘ontzagwekkend’) om de Tsjetsjenen onder de duim te houden.

Na de Russische Revolutie had het Rode Leger tot 1925 nodig om het in de chaos van de burgeroorlog opgelaaide verzet van de Tsjetsjenen te breken en de sovjetisering in gang te zetten. Maar ook daarna bleef Tsjetsjenië onrustig. De gortsy moesten niets hebben van collectivisatie en alle andere ideeën uit Moskou over de inrichting van het politieke, culturele en sociale leven. Sovjetambtenaren uit Grozny die arbeiders kwamen werven voor de olie-industrie werden verjaagd. In de bergen vocht de NKVD een verbeten strijd uit met gewapende Tsjetsjeense ‘contrarevolutionaire bandieten’, die van de weeromstuit het soefisme omarmden in plaats van de Sovjetbeschaving.

Voor Stalin was dit allemaal onacceptabel. Bevolkingsgroepen die zich verzetten tegen de wil van Moskou, vormden volgens hem een gevaar voor de eenheid en stabiliteit in de hele Sovjet-Unie. Hitlers invasie tijdens de Tweede Wereldoorlog was voor Stalin de aanleiding én de rechtvaardiging voor een keiharde aanpak van weerspannige volkeren als de Tsjetsjenen en Ingoesjen. Volgens de NKVD zouden zij plannen maken voor een eigen nazipartij die in opstand moest komen, zodra de Duitse Wehrmacht de Kaukasus bereikte.

In werkelijkheid ging het om een paar honderd collaborateurs, terwijl duizenden Tsjetsjenen en Ingoesjen trouw in het Rode Leger dienden. Maar voor Stalin was het de stok om mee te slaan: de hele bevolking van de Tsjetsjeens-Ingoesjetische Autonome Socialistische Sovjetrepubliek werd van huis en haard verdreven.

Het hoofd van de NKVD – Stalins gevreesde rechterhand Lavrenti Beria – kwam hoogstpersoonlijk naar de Kaukasus om leiding te geven aan de operatie. Op 23 februari 1944 kwamen zo’n 30.000 NKVD’ers en soldaten in actie. Ze gingen systematisch elk huis af om iedereen op te halen. Het maakte niet uit of je een eenvoudige schaapherder, een onmisbare arbeider in de olie-industrie of een held in het Rode Leger was.

De NKVD was genadeloos efficiënt. Op de eerste dag van de operatie werden volgens de gedetailleerde boekhouding van de veiligheidsdienst direct 333.739 mensen uit hun huis gezet. De helft daarvan werd voor middernacht nog op gereedstaande goederentreinen geladen. Uiteindelijk rapporteerde Beria trots aan Stalin dat bijna een half miljoen mannen, vrouwen en kinderen waren gedeporteerd.

Geweld werd niet geschuwd. Wie niet kon meekomen – ouden van dagen en gehandicapten – werd ter plekke doodgeschoten. Toen de planning in de soep dreigde te lopen vanwege hevige sneeuwval, werden 700 inwoners van het bergdorp Chajbach in een boerenschuur gedreven, waarna de NKVD-commandant opdracht gaf die in brand te steken en iedereen die naar buiten kwam neer te schieten.

Maar het lot van de Tsjetsjenen en Ingoesjen die op de trein werden gezet was niet veel beter. Ze werden midden in de barre Russische winter vervoerd in onverwarmde goederenwagons zonder sanitaire voorzieningen. Eten en drinken was er tijdens de dagenlange reis bijna niet. Zelfs NKVD-artsen beklaagden zich daarover bij hun leidinggevenden. Zo’n tienduizend gedeporteerden overleefden de treinreis niet. Hun lijken werden tijdens sporadische tussenstops achteloos door Russische bewakers uit de volgepakte wagons gesmeten.

De deporatie zelf was strak georganiseerd, maar de Tsjetsjenen en Ingoesjen werden daarna schijnbaar lukraak achtergelaten op andere plekken in de Sovjet-Unie, voornamelijk in Kazachstan en Kirgizië. Over de opvang aldaar was niet nagedacht. Plaatselijke bestuurders van collectieve boerderijen kregen pas te horen dat ze ‘speciale kolonisten’ moesten opvangen als de treinen al onderweg waren. Het gevolg was dat ze terechtkwamen in tochtige schuren of geïmproviseerde tenten, blootgesteld aan ijzige kou en tyfus.

In theorie was er een zeer magere 500 calorieën per persoon per dag aan voedselhulp beschikbaar voor speciale kolonisten, maar in de praktijk werd het voedsel vaak verduisterd of was het er simpelweg helemaal niet. In Kirgizië aten gedeporteerden gras en plantenwortels. Een groep Tsjetsjenen schreef wanhopig aan de plaatselijke bestuurder: ‘Geef ons te eten of stuur ons terug. Als dat niet kan, schiet ons dan maar dood.’

Duizenden families raakten bovendien gescheiden omdat gezinsleden op verschillende plekken waren opgepakt en op verschillende treintransporten terechtkwamen. Ook gezinnen waarvan de vader aan het front diende in het Rode Leger kwamen zonder kostwinner te zitten. Bejaarden en kinderen overleden omdat er niet naar hen werd omgekeken. Een meermaals onderscheiden Tsjetsjeense officier ontdekte toen hij na de oorlog alsnog naar Kazachstan werd gestuurd dat zijn hele familie – beide ouders en negen jongere broers en zussen – was overleden.

Het lot van de speciale kolonisten liet Stalin koud. Volgens de statistieken van de NKVD overleefde een kwart van de Tsjetsjenen en Ingoesjen de eerste vier jaar van hun ballingschap niet. Vooral onder kinderen was het sterftecijfer hoog. Tsjetsjeense historici gaan zelfs uit van honderdduizenden doden, tot wel 40 procent. Voor de overlevenden was het een verschrikking die diepe wonden naliet.

Wie de eerste barre jaren had doorstaan, kon zo goed en zo kwaad als het ging een nieuw bestaan proberen op te bouwen. Het geboortecijfer onder de speciale kolonisten was hoog.

In 1948 besloot Stalin dat ze ‘voor altijd’ in ballingschap moesten blijven en nooit meer mochten terugkeren naar huis.

Het was Stalins bedoeling dat de Tsjetsjenen en Ingoesjen als volk zouden verdwijnen op de steppes van Kazachstan en Kirgizië, niet door eliminatie maar door assimilatie. Kinderen kregen verplicht les in het Russisch met de bedoeling dat ze hun eigen cultuur zouden vergeten.

In Tsjetsjenië en Ingoesjetië werden ondertussen alle sporen van de voormalige bewoners zorgvuldig weggepoetst. Namen en steden werden omgedoopt. Grafstenen werden uit de grond gewrikt. De geschiedenis werd gewist. In de naoorlogse editie van de Grote Sovjet-encyclopedie kregen de gedeporteerde bevolkingsgroepen geen lemma en de kaart van de Kaukasus werd hertekend. Nieuwe bewoners als Pristavkin werden aangevoerd om het ‘lege’ gebied te bevolken.

Na de dood van Stalin draaide zijn opvolger Nikita Chroesjtsjov de deportaties terug. De Tsjetsjeens-Ingoesjetische Sovjetrepubliek werd in ere hersteld en vanaf 1957 mochten de Tsjetsjenen en Ingoesjen terugkeren naar hun geboortegrond. Maar ze kregen hun eigen huizen en landbouwgrond niet terug. Moskou bleef bang dat het verzet vanuit de bergen weer zou oplaaien en had daarom een bufferzone tussen de dorpen en de bergen ingesteld, waar niemand zich mocht vestigen.

Die vrees bleek algauw terecht, want het bleef onrustig op de Kaukasus. Terugkerende Tsjetsjenen en Ingoesjen werden tweederangsburgers, maar eisten met geweld hun eigendommen terug. Pristavkin was zeker niet de enige die na de oorlog halsoverkop wegvluchtte uit Tsjetsjenië. Ondanks verwoede pogingen van het Kremlin om de orde te handhaven, bleef het een wetteloos gebied. In 1973 kwam het zelfs tot gewapende confrontaties tussen Tsjetsjenen en Ingoesjen en de Sovjetautoriteiten in Grozny. Moskou had de handen vol aan de lastige gortsy.

Voor de Tsjetsjenen was er sinds de komst van Jermolov in de negentiende eeuw vrijwel niets veranderd. Stalins deporaties vormden wel een nieuwe, peilloos diepe kras op de ziel. De man van staal had geprobeerd de Tsjetsjenen en Ingoesjen uit te wissen, maar had juist het tegenovergestelde bereikt. De bergvolkeren waren nog standvastiger uit hun beproeving tevoorschijn gekomen en radicaliseerden.

Ouders vertelden hun kinderen dat Russen simpelweg niet te vertrouwen waren en hielden hun Jermolov en Stalin als schrikbeeld voor, met verhalen als die over het bloedbad van Chajbach als gruwelijke voorbeelden. Nadat de Sovjet-Unie uiteen was gevallen, greep een nieuwe generatie Tsjetsjenen de kans om zich aan Moskou te ontworstelen. Een nieuwe golf van geweld overspoelde de Kaukasus.

Openingsafbeelding: Still uit de film Bevolen om te vergeten over het bloedbad van Chajbach. Sovjetsoldaten drijven Tsjetsjeense dorpsbewoners een schuur in en steken het gebouw in brand. Bron: ANP.