De val van Leon Trotski (1879-1940)

De Kadt maakte zich al vóór de Grote Terreur in de tweede helft van de jaren dertig – waarbij met name de ‘trotskisten’ het moesten ontgelden – geen illusies meer over het socialistische experiment in de Sovjet-Unie. Toch zou Trotski in linkse kringen nog lang het voordeel van de twijfel krijgen. Bewees alleen al het feit dat hij als een van de eersten door Stalin in de ban werd gedaan niet dat hij aan de ‘goede’ kant van de revolutie stond? 

Leon (Lev) Trotski werd in 1879 geboren als Leiba Davidovitsj Bronstein in een Joods gezin in het zuiden van de Oekraïne. De schuilnaam Trotski nam hij aan na een eerste ontsnapping uit Siberische ballingschap. Vader Bronstein was niet rijk, maar welgesteld genoeg om zijn zoon een goede opleiding te laten volgen.

Op de middelbare school in Odessa kwam Leiba voor het eerst in aanraking met het marxisme. Dat won in die tijd onder Russische intellectuelen snel aan populariteit, al was Rusland aan het eind van de negentiende eeuw nog een overwegend agrarische samenleving met sterk feodale trekken. Om die reden meenden de zogenoemde socialisten-revolutionairen dat een socialistische maatschappij in Rusland in de eerste plaats op de boeren moest steunen. 

In die tijd werd de Russische Sociaal-Democratische Arbeiderspartij opgericht, die het klassieke marxisme aanhing. In embryonale vorm bestond de partij al sinds 1898, maar de eigenlijke oprichting vond plaats op het tweede partijcongres in 1903. Deze bijeenkomst begon in Brussel, maar moest na een politie-inval naar Londen worden verplaatst. De meeste oprichters waren afkomstig uit de kring van Russische ballingen rond het tijdschrift Iskra (De Vonk). Onder hen was Vladimir Lenin.

Ook Trotski, die een jaar eerder in Londen kennis had gemaakt met Lenin, was aanwezig. Trotski voorzag op dat moment in zijn onderhoud als rondreizend correspondent. Lenin onderkende Trotski’s talenten als schrijver en redenaar, maar kwam er ook al snel achter dat hij zich niet makkelijk liet disciplineren. 

Nog voordat de partij goed en wel op de rails stond, openbaarden zich meningsverschillen die zouden leiden tot een splitsing van de partij in bolsjewieken (afgeleid van het Russische woord voor ‘meerderheid’) en mensjewieken (‘minderheid’). Op dubieuze gronden claimde Lenin daarbij de meerderheid te vertegenwoordigen.

Een belangrijk twistpunt was de organisatievorm van de partij. Lenin stond een strak geleide voorhoedeorganisatie voor ogen, terwijl Trotski met de mensjewieken voorstander was een brede arbeiderspartij. Trotski vreesde dat Lenins nadruk op centralisme en partijdiscipline zou leiden tot een dictatuur over het proletariaat in plaats van een dictatuur van het proletariaat. 

Ook Joeli Martov, leider van de mensjewieken, ontdekte al snel dat Trotski even briljant als ongrijpbaar was en niet schuwde hun de les te lezen. Vooral het feit dat de mensjewieken lonkten naar de liberale oppositie was Trotski een doorn in het oog. Het onder veel socialisten levende idee dat Rusland nog niet rijp was voor het socialisme en een burgerlijke revolutie een noodzakelijke tussenfase was op de weg naar een socialistische maatschappij, zou hij consequent bestrijden.

Dat nam niet weg dat de vestiging van een socialistische maatschappij in de ogen van Trotksi een zaak van lange adem was en een ‘permanente revolutie’ vergde, die zich niet tot Rusland kon beperken. ‘Het veroveren van de macht door het proletariaat beëindigt de revolutie niet, maar opent alleen de deur voor het revolutionaire proces. De socialistische opbouw is slechts denkbaar op de grondslag van de klassenstrijd op nationale en internationale schaal.’ 

De Eerste Wereldoorlog was de genadeklap voor de reeds wankele Russische monarchie. Wat eind februari 1917 begon als een broodoproer in Petrograd – zoals Sint-Petersburg sinds 1914 heette – mondde al snel uit in een muiterij van het plaatselijke garnizoen. In 1905 had tsaar Nicolaas II de onrust na de verloren oorlog tegen Japan nog kunnen bezweren met enkele bescheiden hervormingen, maar nu lukte dat niet meer. Toen ook de legerleiding hem liet vallen, besefte de tsaar dat het voorbij was: op 2 maart deed hij afstand van de troon. 

De snelheid van de gebeurtenissen verraste bijna alle tegenstanders van het tsaristische bewind. Trotski vernam het nieuws toen hij als politiek balling in de Verenigde Staten verbleef. Toen hij terug was in Rusland bleek het machtsvacuüm reeds opgevuld door een Voorlopige Regering, gedomineerd door de liberalen. Tot ergernis van Trotski waren zowel de mensjewieken als de socialisten-revolutionairen bereid de regering onder voorwaarden te steunen. 

‘De periode, die op de Februarirevolutie volgde,’ zo formuleerde Trotksi het later in Lessen van Oktober, ‘kon men vanuit twee standpunten beschouwen: hetzij als de periode van de vestiging, ontwikkeling en zelfs voltooiing van de “democratische” revolutie, hetzij als de periode van de voorbereiding van de proletarische revolutie.’ Trotski koos uiteraard voor het laatste. Alle inspanningen moesten erop worden gericht de Voorlopige Regering ten val te brengen. 

Deze opvatting dreef Trotski alsnog in de armen van de bolsjewieken. Voor Lenin was Trotski met zijn overtuigingskracht en organisatietalent een welkome steun. Anderen, onder wie Jozef Stalin, die toen nog weinig op de voorgrond trad, zagen met gemengde gevoelens hoe Trotski zich binnen de kortste keren in de leiding van de partij nestelde alsof er niets was gebeurd.

Als voorzitter van de sovjet (raad) van arbeiders en soldaten van Petrograd was Trotski al snel nauw betrokken bij de voorbereidingen voor een bolsjewistische machtsgreep. In oktober 1917, nadat de bolsjewieken in zowel de sovjet van Petrograd als in die van Moskou de meerderheid hadden veroverd, werd de gelegenheid rijp geacht. Wat de geschiedenis in zou gaan als de ‘proletarische’ Oktoberrevolutie was in de eerste plaats een goed georganiseerde staatsgreep – met dank aan Trotski. 

De bolsjewieken erfden een land dat na ruim drie jaar oorlog in chaos verkeerde. Daar kwam bij dat hun macht aanvankelijk niet veel verder reikte dan Centraal-Rusland en zij niet alleen van buitenaf werden belaagd, maar ook van binnenuit. Verschillende generaals maakten zich op om met een eigen legertje af te rekenen met het nieuwe bewind. Prioriteit had dan ook een wapenstilstand met Duitsland en Oostenrijk, waarna de aandacht op de binnenlandse vijand kon worden gericht.

De machtsbasis van de communisten, zoals de bolsjewieken zich sinds 1918 noemden, was uiterst smal en hun populariteit navenant gering. De compromisloze houding van met name Lenin en Trotski tegenover de ‘burgerlijke’ partijen droeg daar veel aan bij. Voedseltekorten en sociale onrust vergrootten de problemen nog. De situatie dwong de bolsjewieken al snel hun toevlucht te nemen tot dwangmaatregelen. Als oprichter en aanvoerder van het Rode Leger vervulde Trotski deze jaren een cruciale rol in het veiligstellen van het Sovjet-bewind. 

Het kostte Trotski weinig moeite te rechtvaardigen dat het socialisme met geweld werd opgelegd. Wie het doel vooropstelt, kan niet kieskeurig zijn in de middelen om dat te bereiken, zo betoogde hij in Terrorisme en communisme, een reactie op een gelijknamige publicatie van de Duitse sociaal-democratische leider Karl Kautsky.

Als het proletariaat de controle over de staat alleen kan verwerven door middel van een dictatuur, ‘dan volgt daaruit dat die dictatuur met alle middelen moet worden verzekerd. Wie terrorisme uit principe verwerpt – dat wil zeggen onderdrukkende maatregelen tegen een gewapende contrarevolutie verwerpt, moet het hele idee van de politieke suprematie van de werkende klasse en zijn revolutionaire dictatuur verwerpen. Wie de dictatuur van het proletariaat verwerpt, verwerpt de socialistische revolutie en draagt het socialisme ten grave.’ 

Trotski schreef zijn reactie op het hoogtepunt van de burgeroorlog, maar het was duidelijk dat hij ook aan de periode daarna dacht. Het repressieve karakter dat het Sovjet-bewind in de periode van het ‘oorlogscommunisme’ aannam, zou het nooit meer kwijtraken. 

Gedwongen door de snel verslechterende economische omstandigheden voerde Lenin in 1921 de Nieuwe Economische Politiek in, waarmee hij op bescheiden schaal marktwerking in de economie introduceerde. Het was echter geenszins de bedoeling deze voorzichtige economische hervormingen gepaard te laten gaan met een politieke liberalisering. Er kon volgens Lenin geen sprake van zijn dat andere partijen werden toegelaten. 

Om aan iedere illusie hierover een einde te maken werd eind 1921 besloten tot een showproces tegen de leiders van de socialistisch-revolutionaire partij, van wie een aantal zich in de burgeroorlog tegen de bolsjewieken had gekeerd. Of de beklaagden zich daadwerkelijk hadden verzet tegen de revolutie was overigens van weinig belang. Het vonnis moest benadrukken dat politieke oppositie niet werd geduld. Rusland kreeg zo alvast een voorproefje van Stalins latere showprocessen tegen vermeende aanhangers van Trotski zelf. 

In 1922 behoorde Trotski nog tot de felste verdedigers van deze pervertering van het recht. De meeste beklaagden hoorden de doodstraf tegen zich eisen. De sovjetregering was echter, verklaarde Trotski, bereid het doodvonnis om te zetten in dwangarbeid als de leiders van de socialisten-revolutionairen zouden breken met hun partij en afzagen van alle activiteiten tegen het sovjetbewind.

Zo niet, dan kregen zij alsnog de kogel. Immers, als de ‘door het werkende volk verjaagde en veroordeelde’ leiders van de socialisten-revolutionairen zich het recht voorbehielden de politiek van de sovjetregering te blijven afwijzen, ‘sta ons dan toe ons het recht voor te behouden [hen] dood te schieten, indien zij niet in staat blijken zich rekenschap te geven van de realiteit en zich naar het in Rusland bestaande regime te schikken’. 

Dit verhinderde Trotski niet een jaar later te pleiten voor meer interne democratie. Nu de partij alle macht naar zich toe had getrokken en er geen tegenkrachten van betekenis meer waren, traden steeds meer interne spanningen aan het licht, gevoed door de wetenschap dat de inmiddels ernstig zieke Lenin mogelijk niet lang meer te leven had.

Even onvermijdelijk was de groei van het partijapparaat en de bureaucratie, waardoor, vreesde Trotski, het revolutionaire ideaal steeds verder naar de achtergrond zou verdwijnen. Erg geloofwaardig was zijn pleidooi niet, omdat Trotski zelf een van de architecten van dit autoritaire bestuursmodel was. Voor Stalin was het een bewijs dat Trotski niet te vertrouwen was. 

Tijdens de revolutie had Stalin nog op het tweede plan geopereerd. Kort voor Lenins dood was hij er echter in geslaagd zich te laten benoemen tot secretaris-generaal, een nieuwe functie in de partij. Nadat Lenin in 1922 een eerste hartaanval had gekregen en begin 1923 praktisch was uitgeschakeld, maakte Stalin gebruik van zijn nieuwe positie om via benoemingen van hem welgezinde functionarissen zijn greep op de partij te vergroten.

Een effectief wapen tegen Trotski’s kritiek was het verbod op fractievorming, bedoeld om ook in de partij ongewenste discussies de kop te kunnen indrukken. Trotski had ooit voor het verbod gestemd en uiteindelijk durfde hij het niet ter discussie te stellen. Trotski ondermijnde zijn geloofwaardigheid verder door na zijn nederlaag toe te geven dat ‘niemand gelijk kan hebben tegen de opvatting van de partij in’. 

In zijn autobiografie, die tien jaar voor zijn gewelddadige dood in 1940 verscheen, schilderde Trotski zichzelf af als slachtoffer van een door Stalin georganiseerde samenzwering, maar hij droeg zelf niet weinig bij aan zijn neergang.

Vrijwel niemand bestreed dat Trotski samen met Lenin het gezicht van de revolutie vormde. Het leek dan ook vanzelfsprekend dat hij Lenin na diens dood zou opvolgen. Lenin moest evenmin als Trotski veel van Stalin hebben, maar vreesde vooral diens machtshonger.

Stalin mocht dan geen intellectuele hoogvlieger zijn, hij was niet dom en beheerste het machtsspel beter dan Trotski, die, zoals Lenin in zijn politiek ‘testament’ fijntjes opmerkte, misschien iets te veel zelfvertrouwen had en daardoor geneigd was zijn tegenstander te onderschatten.

In Trotski’s ogen was Stalin een onbehouwen boer, die weliswaar vervuld was van ambitie, maar zich, zoals Trotski in zijn autobiografie nogal hooghartig opmerkte, ‘voortdurend bewust moet zijn geweest van zijn intellectuele en morele minderwaardigheid’. 

Deze claim op morele superioriteit wil niet zeggen dat de Sovjet-Unie onder Trotski beter af zou zijn geweest. De vraag is of Trotski überhaupt geschikt was als leider en of hij daar niet stiekem ook zelf aan twijfelde. Trotski had zich in de voorbereiding van de bolsjewistische machtsgreep en de daaropvolgende burgeroorlog onder moeilijke omstandigheden een bekwaam organisator betoond. 

Hij was echter, zoals Lenin besefte, geen politicus: hij was en bleef een revolutionair die geloofde in de kracht van het woord en die weinig oog had voor politieke hindernissen. Wat Lenin vriendelijk een teveel aan zelfvertrouwen noemde, betitelden anderen als arrogantie, en zo goed als Trotski een zaal kon bespelen, zo groot was zijn onvermogen mensen in zijn naaste omgeving aan zich te binden.

Tekenend was dat Trotski meerdere malen regeringsfuncties afwees die hem nog tijdens Lenins leven meer invloed hadden kunnen gegeven, en waarmee hij Stalin wellicht de pas had kunnen afsnijden.

Tegenover Lenin verweerde hij zich met het argument dat hij vanwege zijn Joodse afkomst op te veel weerstand zou stuiten. Het leek er echter meer op dat hij, wanneer het erop aankwam, terugschrok voor de verantwoordelijkheid en liever de handen vrij hield. Dat maakte hem in de partij niet populairder en droeg bij aan een steeds groter wordend isolement. 

Stalin liet er na Lenins overlijden in 1924 geen gras over groeien. Zich opwerpend als hoeder van Lenins erfenis verkondigde Stalin in een herziene uitgave van Over de grondslagen van het leninisme dat het wel degelijk mogelijk was een socialistische maatschappij in één land op te bouwen. Dat was een breuk met de gedachte dat de revolutie in Rusland alleen kon slagen als deze werd gevolgd door socialistische revoluties elders in Europa. Tevens zette Stalin zich hiermee af tegen Trotski ‘permanente revolutie’. Het ‘trotskisme’ was vanaf dat moment een gevaarlijke afwijking van het leninisme.

Overigens legde Stalin een realistische kijk op de internationale machtsverhoudingen aan den dag, want pogingen de Russische Revolutie te exporteren waren jammerlijk mislukt. 

Met Trotski was het hierna snel gebeurd. In 1925 werd hij uit de regering gezet en vervolgens uit de partij. Hij werd verbannen naar Kazachstan en in 1929 uitgewezen. Zijn populariteit had hem voor het moment gered van de cel en het vuurpeloton.

In Genève richtte Trotski in 1938 nog de Vierde Internationale op, als tegenhanger van de door Stalin gecontroleerde Derde Internationale. Op uitnodiging van president Cardenas vestigde hij zich ten slotte in Mexico. Daar zou Stalins agent Ramón Mercader op 21 augustus 1940 met een ijsbijl het karwei alsnog afmaken.