Savonarola walgde van de wereld

Hij leek in alle opzichten op een jongeling uit de hoogtijdagen van de Renaissance, de moderne intellectuele en culturele stroming die zich afzette tegen de Middeleeuwen en teruggreep op de cultuur van de Griekse en Romeinse Oudheid. Volgens de overlevering maakte de modieuze en Latijnse poëzie citerende Girolamo een adellijke dame het hof, maar die wees hem af. Hierna lijkt hij geestelijk te zijn ingestort. In ieder geval schreef hij een diep pessimistisch gedicht met als titel ‘Het verval van de wereld’, waarin hij uiting gaf aan zijn afkeer van de ijdele, materialistische, oppervlakkige, hedonistische en goddeloze wereld.  

In de twee jaar hierna groeiden Savonarola’s walging en woede over de zondige wereld zo sterk, dat hij in 1475 afscheid nam van zijn familie en intrad in een dominicaans klooster in Bologna om naar eigen zeggen een ‘ridder van Jezus Christus’ te worden. De dominicaner orde, officieel Ordo Praedicatorum ofwel de Orde der Predikheren, was begin dertiende eeuw gesticht en bewaakte de orthodoxe leer van de katholieke kerk. De dominicanen brachten niet alleen beroemde theologen als Thomas van Aquino of mystici als Meester Eckhart voort, maar bemanden ook de inquisitie.  

Nadat Savonarola  tot priester was gewijd, mocht hij verder leren en leek hij binnen de orde een mooie carrière tegemoet te gaan. In plaats van Plato, die tijdens de Renaissance erg populair werd, begon hij Aristoteles te bestuderen, die in de Middeleeuwen door de katholieke kerk was beschouwd als dé filosoof. Hij keerde zich tegen het modieuze platonisme en de elegante Latijnse retorica van de humanisten. Ook verzette hij zich tegen de zeer formalistische, omslachtige en gortdroge stijl van preken die in de kerk gangbaar was. Hij liet zich inspireren door de Bijbelse profeten uit het Oude Testament en richtte zich in eenvoudige én hartstochtelijke woorden tot de gewone gelovigen. Bovendien vond hij dat veel geestelijken het christelijke gebod van armoede en ascese niet serieus namen en vooral geïnteresseerd waren in rijkdom en macht. Zelfs in de kerk had de heidense filosofie van de Grieken te veel invloed gekregen en wemelde het van heimelijke ketters en agenten van de duivel. 

Savonarola was in deze jaren beslist niet de enige priester die kritiek had op de praktijk van het katholicisme en die pleitte voor een terugkeer naar de idealen van het vroege christendom. Door zijn superieuren werd hij gezien als intellectuele belofte en in 1482 werd hij belast met het toezicht op de novicen in het dominicaner San Marco-klooster in Florence. Dit was een prestigieus klooster dat vooral dankzij de giften van de familie De’ Medici een intellectueel centrum was geworden en beroemd was wegens zijn vele kunstschatten. Nog altijd gelden de door Fra Angelico gedecoreerde kloostercellen als kunsthistorische hoogtepunten van Florence. In dit epicentrum van de Renaissance werd Savonarola’s afkeer van de moderne wereld en de op de Oudheid gerichte cultuur nog groter.  

Na enkele jaren verliet hij Florence en trok al predikend door Noord-Italië. Zijn preken werden steeds meer gekenmerkt door scherpe kritiek op de clerus en door apocalyptische visioenen. Volgens hem was de wereld zo verdorven dat God haar zou straffen met epidemieën, oorlogen, hongersnoden en andere rampspoed, om zo de zondaren ertoe te bewegen terug te keren naar het geloof en de praktijken van de eerste christenen. Ondanks zijn kritiek op de kerk werd hij bewonderd om zijn geestdrift en retorische gaven. In 1490 werd hij in Florence prior van het San Marco-klooster.  

Italië was in die tijd een lappendeken van rivaliserende vorstendommen en stadsrepublieken. Grote delen van het schiereiland werden bestuurd door het Vaticaan. Florence was sinds de twaalfde eeuw een republiek die een flink deel van het omringende gebied aan zich had onderworpen. Het stadsbestuur bestond uit een ingewikkeld complex van raden waarin officieel verschillende bevolkingsgroepen vertegenwoordigd waren.  

Maar de gilden van ambachtslieden, aangeduid als popolo, kregen steeds minder te zeggen. De macht kwam vrijwel volledig in handen van een kleine groep ottomati, families van rijke kooplieden en bankiers die aristocratische pretenties hadden. Binnen deze kaste werd de familie De’ Medici dominant en sinds de jaren dertig van de vijftiende eeuw maakte zij feitelijk de dienst uit. Sommige Florentijnen waren bang dat deze familie een monarchie wilde vestigen, daarom was er in 1478 een samenzwering om de gebroeders Lorenzo en Giuliano de’ Medici te vermoorden. De laatste kwam inderdaad om, maar sindsdien was de macht stevig in handen van Lorenzo, die mede door zijn vele opdrachten aan kunstenaars en architecten de bijnaam il Magnifico kreeg. Onder zijn bewind werd Florence – met humanistische filosofen als Angelo Poliziano, Marsilio Ficino en Giovanni Pico della Mirandola en kunstenaars als Sandro Botticelli, Domenico Ghirlandaio en Benozzo Gozzoli – nog meer het culturele brandpunt. 

Na Lorenzo’s dood in 1492 werd zijn plaats ingenomen door zijn twintigjarige zoon Piero, die uiteraard de ervaring van zijn vader miste. Zijn tijdgenoten zagen hem als een veel zwakkere figuur. Het gevaar kwam niet alleen vanuit de ontevreden elite van Florence, maar ook van buiten. De Franse koning Karel VIII maakte namelijk aanspraak op de vacante troon van het koninkrijk Napels, dat de zuidelijke helft van het Italiaanse schiereiland omvatte. In 1494 viel hij Italië binnen met een groot leger en een fors aantal exemplaren van een relatief nieuw ‘wonderwapen’: het kanon.  

Karel werd gesteund door de heerser van Milaan, een van de rivalen van Florence, en op weg naar Napels trok het Franse leger ook door Toscane. Piero de’ Medici was bang dat zijn stad zou worden veroverd en geplunderd en spoedde zich naar het legerkamp van de Franse koning, waar hij zich aan hem onderwierp. Ook verklaarde Piero dat Karel Pisa en Livorno mocht hebben, twee havensteden die tot dan toe door Florence waren overheerst en van groot belang waren voor de handel en nijverheid van de stad. 

In Florence was de woede over dit laffe en zelfzuchtige gedrag enorm, zodat Piero en zijn broers bij terugkeer in de stad zo vijandig werden behandeld dat ze halsoverkop de stad weer verlieten. Hun bezittingen werden geconfisqueerd of geplunderd; de familie zou pas in 1512 naar Florence terugkeren. De stad werd nu niet alleen geconfronteerd met een hernieuwde strijd om de macht, maar moest tevens een mogelijke aanval van Karel VIII afwenden.  

Een delegatie trok naar het tussen Pisa en Lucca gelegen dorp Ripafratta, waar Karels leger zijn kamp had opgeslagen. Leider van dit gezantschap was Savonarola, die door zijn meeslepende preken steeds populairder was geworden en had geprofeteerd dat God een vreemde heerser zou sturen om in Italië en binnen de kerk orde op zaken te stellen. Nu verklaarde hij dat de Franse koning de ‘nieuwe Cyrus’ was: de Perzische koning die in de zesde eeuw voor Christus een einde had gemaakt aan de Babylonische ballingschap van het Joodse volk. Savonarola wist Karel over te halen zijn overeenkomst met Piero te vergeten en tegen betaling van een forse schatting Florence te sparen. Kort daarna trok de koning met een deel van zijn leger op vreedzame wijze Florence binnen, van waaruit hij na enkele weken verder ging naar Napels. 

Na het vertrek van de Franse troepen dreigde in Florence een bittere machtsstrijd uit te breken tussen verschillende facties binnen de elite, terwijl ook de popolo, de feitelijke middenklasse, en de talrijke arbeiders zich roerden. Maar Savonarola predikte verzoening tussen de klassen. Omdat hij volgens veel Florentijnen een held was die de stad had gered van verwoesting door het Franse leger, slaagde hij erin enkele belangrijke politieke hervormingen door te voeren. Door een reorganisatie van de bestaande raden en het instellen van een Grote Raad, waarin circa 3000 burgers zitting hadden, kreeg vooral de middenklasse meer invloed op het bestuur van de stad. Het doel was niet zozeer democratisering, als wel een stabieler en slagvaardiger stadsbestuur. 

Savonarola was geen politicus die concrete problemen wilde oplossen, maar vooral een profeet die de bevolking aanspoorde te gaan leven volgens de christelijke geboden. Florence moest een nieuwe ark van Noach worden, waarin de rechtschapen gelovigen het einde der tijden konden afwachten. De bevolking diende alle luxe en ijdelheid op te geven. Opsmuk en uiterlijk vertoon waren des duivels en leidden slechts tot een onzedelijke levenswandel. Zo verzamelden Savonarola’s meest fanatieke aanhangers – door hun tegenstanders piagnoni ofwel ‘huilebalken’ genoemd – in februari 1497 talloze kunstvoorwerpen en boeken uit kerken en kloosters, die samen met kostbare kleding, cosmetische producten en andere luxeartikelen in het openbaar werden verbrand. Zijn jeugdige aanhangers maakten ook jacht op homoseksuelen, aangezien Savonarola ‘sodomie’ zag als de meest gruwelijke zonde die een christen kon begaan.  

Met zijn streng religieuze regime, dat enigszins doet denken aan de Taliban of het bewind van de ayatollahs in Iran, kwam hij in conflict met de paus. Hoewel hierbij ook politieke strijd om de machtsverhoudingen binnen Italië een rol speelde, keerde Savonarola zich vooral fel tegen de in zijn ogen veel te veel op macht en rijkdom gerichte kerk. Hij was gebeten op paus Alexander VI, een door en door corrupte en zeer wellustige telg uit de familie Borgia.  

Het stoorde de kerkelijke leiders ook dat Savonarola zich niet presenteerde als een geestelijke met bepaalde grieven, maar als een profeet die rechtstreeks in contact stond met de hemel. Zo had hij in april 1495 verslag gedaan van een bezoek aan de maagd Maria, die hem concrete instructies had gegeven voor de hervorming van Florence en de katholieke kerk, die in zijn ogen een afgrijselijke hoer geworden was. Nu werden dergelijke visioenen in deze tijd niet als iets abnormaals gezien, toch begon het kerkelijk gezag hem in toenemende mate als gevaar te beschouwen.  

In mei 1497 excommuniceerde de paus Savonarola en dreigde hij heel Florence buiten de kerk te plaatsen wanneer de leider van de ‘Republiek der Deugdzaamheid’ niet opgepakt werd. Hoewel hij daarvoor al gestopt was met prediken, werd Savonarola in april 1498 gearresteerd en gemarteld. Onder deze tortuur bekende hij dat hij zijn profetieën en visioenen had verzonnen en trok al zijn controversiële uitspraken in. Een rechtbank van geestelijken en bestuurders veroordeelde hem wegens ketterij en scheurmakerij ter dood.  

Op 23 mei 1498 werden Savonarola en twee van zijn medestanders op de Piazza della Signoria publiekelijk vernederd, opgehangen en verbrand. De door Savonarola gestichte republiek hield nog stand tot 1512, toen de familie De’ Medici weer aan de macht kwam. Twintig jaar later werd Florence officieel een hertogdom en later zelfs een aartshertogdom, dat tot 1737 in handen van de Medici zou blijven. 

Openingsbeeld: