Vrouwen moesten kuis zijn, mannen mochten hun gang gaan. Historicus Marlisa den Hartog schreef een boek over seksualiteit in de Italiaanse Renaissance. Ze legt verbanden tussen de dubbele moraal van toen en nu. ‘De mannen uit die tijd zouden zich prima thuis voelen in de hedendaagse bro culture.’
Italië lag er in de Renaissance bij als een lappendeken. In het zuiden had je de voortdurend betwiste koninkrijken Napels en Sicilië. In het centrum speelde de pauselijke staat een belangrijke rol, die besloeg een veel groter gebied dan alleen Rome. Verder naar het noorden had je stadstaten als Mantua en Milaan, maar ook de republiek Venetië.
De stadstaten kenden een autocratische leider. Een markies of een hertog – regenten die er hun eigen hof en hofhouding op na hielden. En dan was er nog Florence, dat in 1531 transformeerde van een republiek naar een stadstaat waarvoor de machtige familie De’ Medici de hertog leverde.
Meer interviews lezen? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.
Ziedaar het theater waarin Seks in de Renaissance zich afspeelt. De Leidse historicus Marlisa den Hartog beschrijft de eeuw tussen 1450 en 1550. Ze belicht een eldorado voor macho’s, een wereld van dubbele moraal bovendien. Bij hem telt het verstand, bij haar het lichaam. Of zoals Ludovico Dolce, een zich humanist noemende letterkundige, het schetst: een vrouw behoeft geen enkele welsprekendheid, intelligentie of humor, slechts de kuisheid telt.
‘Bij hem telt het verstand, bij haar het lichaam’
Tijdens het gesprek in haar werkkamer in het Huizinga-gebouw van de Leidse universiteit wijst Den Hartog naar een muur. Daar hangt de afdruk van een schilderij van Sofonisba Anguissola, een succesvol kunstenares uit gegoede kring. ‘Zij signeerde haar werk met “Sofonisba de maagd” of “Sofonisba de deugdzame”.’ Reputatie deed ertoe.
Net als in de Renaissance is in Den Hartogs boek de Oudheid nooit ver weg. Dus komt als vanzelf Aristoteles voorbij, de Griekse filosoof die de vrouw als onvolmaakt, passief, emotioneel en van nature ondergeschikt ziet. De auteur maakt meer uitstapjes, wat ook uit de ondertitel valt af te leiden: Standjes en standpunten in de tijd van Da Vinci (en wat we daar nu van kunnen leren). Ergo: de bangalijsten liften mee. ‘De mannen uit de Renaissance zouden zich waarschijnlijk prima thuis voelen in de hedendaagse bro culture,’ aldus Den Hartog.
Een van haar belangrijkste drijfveren om zich op de jaren 1450-1550 te concentreren, is het genderdebat. Uitgerekend in een machowereld krijgt de discussie over de positie van de vrouw, de Querelle des Femmes, een impuls. ‘Met name in Italië, maar ook elders in Europa,’ zegt Den Hartog. Het geeft de ambivalentie van de era weer. Daar zijn wel meer voorbeelden van. Wat te denken van het credo dat ze onder meer uit biechthandboeken opdiepte: de vrouw is losbandig, maar de man heeft meer behoefte aan seks?
Was de seksuele moraal per staat of republiek verschillend?
‘Ze hadden allemaal hun eigen verordeningen over wat er wel of niet mocht op seksueel gebied. De rechtspraak was in handen van lokale heersers, en daarnaast had je nog de geestelijke rechtbank. Er waren verschillen, bijvoorbeeld als het gaat over homoseksualiteit. In Florence en Venetië werden speciale opsporingseenheden opgezet, vele duizenden mannen opgepakt en strenger gestraft dan elders. Maar als ik uitzoom naar de grote gedragsregels, dan zie ik weinig verschil tussen noord, midden en zuid. Op politiek gebied wel, maar wat de seksuele mores betreft veel minder. Dat geldt ook voor de straffen. Om het in de sfeer van mijn boek te houden: de dubbele moraal voor mannen en vrouwen kom je overal tegen.’
Hoe uitte die zich?
‘Het kwam naar voren in zowel de maatschappelijke gedragsregels als in de rechtspraak. Een man kon voor het huwelijk prima vrijblijvende relaties onderhouden. Als er een buitenechtelijk kind uit voortkwam, werd dat vaak uitbesteed aan familieleden, er werd voor gezorgd. Het was geen enkel probleem. Vervolgens ging hij trouwen. De meeste mannen wachtten daarmee tot ze dertig waren, een heleboel tot de veertig. Ze kozen dan voor een jonge, kneedbare vrouw die maagd was, zodat ze zeker wisten dat een kind het hunne zou zijn. Overigens: als hij tijdens de huwelijksnacht niet presteerde, kon het huwelijk worden ontbonden omdat het niet was geconsummeerd.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘Als de man niet presteerde, kon het huwelijk worden ontbonden’
Binnen het huwelijk mochten beide partners om seks vragen, zolang die maar ten dienste stond van de voortplanting. Anders was het een zonde. Of het moest overspel voorkomen, ook goed. Zíjn genot werd als het belangrijkste gezien. Hij moest nou eenmaal een zaadlozing hebben om kinderen te verwekken. Over vrouwen waren de meningen verdeeld. Sommige artsen meenden, leunend op een Griekse geleerde uit de Oudheid, dat zij ook zaad produceerden en eveneens genot moesten beleven, aangezien een mannelijke én vrouwelijke zaadlozing nodig waren voor de voortplanting. Je stuit in die tijd op meer ideeën die we nu vreemd zouden vinden. Zo zou je vanzelf mooie kinderen krijgen als je tijdens de seks aan mooie mensen dacht.’
En de dubbele moraal in de rechtspraak?
‘Overspel door mannen werd veel minder ernstig geacht dan door vrouwen. Die werden er veel zwaarder voor gestraft. Het kwam ook voor dat een man zijn overspelige echtgenote vermoordde en broers hun overspelige zus omdat ze schande over de familie had gebracht. Ze begingen dan weliswaar een delict, maar kregen in veel gevallen gratie of kwamen er met een kleine boete van af. Vrouwen die hun overspelige man ombrachten? Ze kwamen niet eens op het idee.’
Het was vreselijk, zegt Den Hartog. Glimlachend: nee, ze had niet in die tijd willen leven. ‘Nou ja, hooguit even, om enquêtes te houden en informatie uit de eerste hand te krijgen.’
U moet op andere bronnen leunen. Hoe raakt u aan de werkelijkheid?
‘Met alleen gedichten, novella’s of ridderromans kom je er niet. Ik heb zoveel mogelijk genres onderzocht. Denk aan preken en biechthandboeken, persoonlijke brieven, medische werken en pornografische literatuur. Daarnaast heb je de rechtbankverslagen en verordeningen, waarvan ik de secundaire literatuur heb bestudeerd. Dat alles kan ik tegen elkaar afzetten. En dan zie je bijvoorbeeld: de kuisheidsregel voor vrouwen komt overal terug.
Voor mij als wetenschapper blijft de vraag dan nóg overeind: wat is de realiteit? Hoe kuis waren die vrouwen nou eigenlijk? Ik geef toe, ook een briefschrijver wil soms een beeld creëren, maar uit liefdesbrieven die bewaard zijn gebleven weten we dat vrouwen er heus wel geheime affaires op na hielden.
Biechthandboeken geven eveneens een goed beeld. Als je leest dat priesters mannen moesten vragen of ze een jonge vrouw hadden lastiggevallen, dan gebeurde zoiets kennelijk. In de novella’s lees je er vervolgens van alles over op een meer beeldende manier.’
Een gedicht belicht een groepsverkrachting nadat een vrouw haar minnaar publiekelijk heeft vernederd. Realiteit?
‘Uit tal van verhalen kun je opmaken dat verkrachting in sommige gevallen geen misdaad was, maar een gerechtvaardigde straf. Er hadden inderdaad groepsverkrachtingen plaats. Dat blijkt uit onverdachte bronnen, namelijk rechtbankstukken. Dankzij die verslagen weten we bijvoorbeeld dat in Florence veel mannen uit de elite betrokken waren bij groepsverkrachtingen.’
In moderne termen, aldus Den Hartog, zouden we de Italiaanse Renaissance een rape culture noemen.
Was er een groot verschil in gedrag tussen de adel en de lagere klassen?
‘In de hele samenleving waren vrouwen niet alleen in de slaapkamer ondergeschikt. Maar als we het over seksualiteit hebben, dan zien we dat vrouwen uit de lagere klassen wel vrijer waren. Zij werkten ook, al was het vaak in beroepen die minder werden gewaardeerd dan die van mannen. Ze kwamen plat gezegd meer op straat dan vrouwen uit de meer elitaire kringen. Die werden in de gaten, onder controle gehouden. Als zo’n vrouw uit de betere kringen trouwde, was de maagdelijkheid heel belangrijk. Dat gold in de lagere klassen minder, misschien wel omdat vrouwen daar op andere manieren bijdroegen dan alleen met het baren van kinderen. Zoals gezegd: ze werkten en waren soms kostwinner.’
In novella’s, ridderromans en elders wemelde het van de metaforen, zoals ‘een man liet zijn haan negen keer kraaien’. Had dat een functie?
‘Het was voor schrijvers van ridderromans en novella’s vooral een manier om hun belezenheid te illustreren en om zich te onderscheiden van de pornografie. Misschien zat er ook wel een element van competitie in. Er was in elk geval veel creativiteit. Ook bij vrouwen. Isabella d’Este, markiezin van Mantua, schreef in brieven dat haar broer in zijn huwelijksnacht meerdere mijlen had gelopen, meerdere keren was klaargekomen dus. Ik vond het flauw om er zelf aan mee te doen. Als het over seksualiteit gaat, bestaat al gauw het gevaar dat mensen een beetje lacherig reageren. Terwijl ik juist wil laten zien: dit is misschien absurd, maar het gaat om een serieuze zaak. Om een metafoor lachen prima, maar sta wel stil bij de grote maatschappelijke implicaties van de gebeurtenissen.’
Aan de verschillende hoven kwamen steeds meer belezen vrouwen. Wat had dat voor effect?
‘Een markies of hertog ging regelmatig op pad, voor politieke aangelegenheden of soms voor een veldtocht. Dan moest zijn echtgenote het thuisfront overzien en de gang van zaken aan het hof bestieren. In die zin was een zekere mate van ontwikkeling belangrijk. Het werd ook wel op prijs gesteld als echtgenotes mee konden doen in een conversatie, zo laten de etiquetteboeken voor vrouwen zien.
Het gevolg van die belezenheid, en dat is interessant natuurlijk, was dat vrouwen zich ook in het debat over hun maatschappelijke positie gingen mengen. Ze begonnen te schrijven en lieten hun manuscripten circuleren.’
Moesten ze net als Sofonisba Anguissola de deugd zelve blijven?
‘Je ziet dat vrouwelijke auteurs voor veilige argumenten kiezen. Als je de dubbele moraal wilt betwisten, dan kun je natuurlijk op veel aspecten wijzen. Een veilig argument is: niet alle vrouwen zijn hetzelfde. Of: mannen gaan ook de fout in. Heel erg ingaan op meer progressieve argumenten als “mannen en vrouwen hebben evenveel recht op seks en liefde”, daar waagden vrouwen zich niet aan. Als ze een beetje serieus genomen wilden worden, moesten ze hun reputatie in de gaten houden. Anders kwamen er roddels, beschuldigingen van losbandigheid. De vele “tegenstemmen” tegen de dubbele moraal in die Querelle des Femmes hebben me verbaasd. Vooral ook vanwege de interessante bijdragen van zoveel vrouwelijke auteurs, in verschillende genres.’
Wat leverde dat op?
‘Al in de Middeleeuwen waren er natuurlijk mensen die reflecteerden op de positie van de vrouw. Begin vijftiende eeuw reageerde Christine de Pisan (een Italiaans-Franse schrijfster, red.) op de “Roman de la Rose”, een middeleeuws gedicht, waarin de vrouw werd voorgesteld als losbandig en inferieur. In het gedicht werd ook seks zonder instemming genormaliseerd. De Pisan keerde zich tegen die zaken. In navolging van haar gingen veel anderen, ook veel mannen, traktaten ter verdediging van de vrouw schrijven. Dat breidde zich uit naar diverse genres, van ridderromans tot medische literatuur. Ik beperk me in mijn boek tot de seksualiteit, maar het was een heel breed debat, zowel over de aard van de vrouw als haar functie in de maatschappij en de vraag hoe gelijkwaardig ze aan de man was, intellectueel en fysiek.
‘Ook mannen schreven traktaten ter verdediging van de vrouw’
Maar die querelle zorgde er niet voor dat er regels werden veranderd of afgeschaft ten gunste van de vrouw. Zoals ik al zei: er waren veel “tegenstemmen” met progressieve, spannende ideeën. Maar het waren er te weinig om resultaat te boeken.’
Hoe belangrijk was de rol van de kerk?
‘Het geloof vormde het fundament voor de dubbele moraal. De vrouw was losbandig. Daarom moest ze kuis zijn, daarom dienden haar impulsen te worden gecontroleerd. Die losbandigheid kwam natuurlijk bij Eva vandaan. Zij was in de zondeval vooropgegaan. Omdat vrouwen fysiek en intellectueel inferieur waren, zo ging de redenering verder, was het logisch dat ze een ondergeschikte rol in de maatschappij vervulden. Daarnaast heb je Aristoteles, die andere argumenten gebruikte maar hetzelfde beweerde. Op hem werd ook tijdens de Renaissance teruggegrepen. De kerk en Aristoteles dicteerden het vrouwbeeld dat diep binnendrong in de instituties en in het denken van de mensen.’
Wat voor reacties krijgt u op uw boek?
‘Het valt me vooral op dat lezers reageren op de overeenkomsten tussen toen en nu, minder op de verschillen. Ze constateren dat er in vijfhonderd jaar tijd eigenlijk weinig is veranderd.’
Deelt u dat gevoel?
‘Ik red me eruit door te zeggen: het is kwantitatief. Ik sprak onlangs een jonge journaliste van het universiteitsblad hier. Zij vertelde dat er op Instagram mannen zijn die het hebben over de losbandige natuur van vrouwen, wat een middeleeuws idee is. Ik denk dat zo’n gedachte nu minder breed gedeeld wordt dan indertijd. Toen was het een normaal gedachtengoed, nu is het een niche, hoop ik. Maar het idee dat het voor vrouwen schandaliger is om een seksleven te hebben dan voor mannen bestaat natuurlijk nog steeds. Neem slutshaming. Wanneer je als man opschept over je seksuele veroveringen en prestaties, geeft dat juist status binnen de groep. Al zal dat in sommige subculturen sterker leven dan elders.
Er zijn natuurlijk verschuivingen. Na kritiek op de bangalijsten voelen de betrokkenen zich genoodzaakt excuses aan te bieden. Ze beseffen dat het door de maatschappij niet meer wordt geaccepteerd. In hoeverre die excuses gemeend zijn, is een tweede. Wat ook verandert: er is veel meer aandacht voor dit soort thema’s. Ik ben nog voor #MeToo met mijn onderzoek begonnen, in 2015. Toen hoorde je sowieso veel minder over seksueel geweld, machtsrelaties of die bangalijsten. Er is veel meer aandacht gekomen voor de moraal, voor seksuele instemming, voor de orgasmekloof.
Ik hoop dat we niet gaan stilstaan en zeggen: de seksuele emancipatie is nu voor iedereen klaar. Wetgeving en voorlichting kunnen zeker beter, evenals de aandacht voor de vrouwelijke kant van het verhaal in bijvoorbeeld tv-series en films. Er zijn nog te veel mensen die zich afsluiten voor het debat, die zich vastklampen aan de oude verworvenheden.’
De ondertitel van het boek indachtig, wat heeft u geleerd?
‘Laat ik er dit uitlichten: mijn onderzoek heeft me nog meer aan het denken gezet over het feit dat we in de maatschappij geschreven regels hebben, maar dat ongeschreven regels soms zeker zo belangrijk zijn. Voorkom dat je zegt: verkrachting staat in het wetboek van strafrecht, dus we zijn klaar. Wees je ervan bewust dat er nog altijd te veel gedragsregels zijn die verkrachting willen vergoelijken.’
Marlisa den Hartog
(1992, Dordrecht) studeerde geschiedenis aan de Universiteit Leiden, waar ze nu werkt als docent Middeleeuwse Geschiedenis. Ze promoveerde in 2022 op gender en seksualiteit in de vijftiende en zestiende eeuw in Italië. Seks in de Renaissance, standjes en standpunten in de tijd van Da Vinci (en wat we daar nu van kunnen leren) verscheen bij Atlas Contact (335 p., € 24,99).
Openingsafbeelding: Marlissa den Hartog. Foto door Fjodor Buis.
