Iran

Iran verschijnt veel in het nieuws vanwege spanningen in het Midden-Oosten. Hoe ziet de geschiedenis van het land eruit? En waarom is de relatie van Iran met Israël en Amerika zo slecht?

Iran kent een lange geschiedenis, die begint bij het Perzische Rijk. Onder heersers als Cyrus de Grote en Darius de Grote strekte het rijk zich uit van Anatolië tot aan de Indusvallei. In de vierde eeuw voor Christus wist Alexander de Grote Perzië te veroveren. Na een hellenistische periode werd Perzië onderdeel van het Parthische Rijk en Byzantijnse Rijk, totdat in de zevende eeuw de islamitische Arabieren aan de macht kwamen. Iran werd in de eeuwen die volgden aangevallen door de Mongolen en vocht oorlogen uit met Rusland, maar wist in de achttiende en negentiende eeuw relatief onafhankelijk te blijven van westerse mogendheden, maar werd tijdens de Tweede Wereldoorlog wel bezet door de geallieerden.

In de twintigste eeuw maakte de Pahlavi-dynastie vijftig jaar lang de dienst uit in Iran. Als leider liet Reza Pahlavi zich de titel ‘sjah’ aanmeten, het Perzische woord voor koning. Zijn zoon Mohammed Reza Pahlavi zou de laatste sjah van Perzië zijn. Hij onderhield goede banden met het Westen, maar regeerde in eigen land met harde hand. In 1953 zette hij met behulp van de CIA en MI6 de populaire premier Mohammed Mossadeq af en werd zijn bewind steeds autocratischer.

In de jaren zestig kondigde de sjah een Witte Revolutie af: hij wilde voor meer vrouwenemancipatie en algemeen kiesrecht zorgen. Het zorgde voor een felle tegenbeweging van de conservatieve geestelijkheid. In de jaren zeventig ontstond er daardoor onder verschillende Iraanse bevolkingsgroepen steeds meer ongenoegen over de dictatoriale en prowesterse houding van de sjah.

In 1979 kwam die onvrede tot uitbarsting tijdens de Iraanse Revolutie. Liberale, linkse en religieuze groeperingen trokken samen op om een einde te maken aan het regime van de sjah. Cassettebandjes speelden een belangrijke rol bij het aanwakkeren van het revolutionaire vuur: via illegaal binnengesmokkelde tapes konden de demonstranten naar toespraken van geestelijk leiders als ayatollah Khomeini luisteren.

Na de Iraanse revolutie stichtten de religieuze leiders een islamitische republiek en werd Khomeini naar voren geschoven als nieuwe leider van Iran. Hij voerde conservatieve islamitische wetten door die gebaseerd waren op de sharia. Opnieuw ging Iran gebukt onder een repressief regime, terwijl de relatie met het buitenland verslechterde.

De slechte relatie tussen Iran en Amerika heeft wortels in de jaren vijftig, toen Washington de val van Mohammed Mossadeq en staatsgreep van de sjah steunde. Iran had op dat moment grote strategische waarde voor Amerika en Groot-Brittannië vanwege de olie in de golfregio. De Amerikanen wilden niet dat communistische bewegingen invloed zouden krijgen in Iran en hielpen daarom de sjah weer in het zadel. Tijdens de Iraanse Revolutie bereikte de woede over de Amerikaanse inmenging een hoogtepunt: demonstranten verbrandden Amerikaanse vlaggen en riepen leuzen als ‘Dood aan Amerika!’. In de hoofdstad Teheran hielden Iraniërs Amerikaans ambassadepersoneel meer dan een jaar gegijzeld.

In de jaren tachtig verslechterde de relatie tijdens de Irak-Iranoorlog, ook wel de Eerste Golfoorlog, waarbij de Amerikanen Irak steunden. In 1986 ontstond er in Amerika een rel vanwege Amerikaanse wapenleveranties aan Iran. De opbrengsten van de wapenleveranties aan hun aartsvijand werden door Washington heimelijk gebruikt om de Contra-rebellen in Nicaragua te financieren. De Iran-Contra-affaire bezorgde president Ronald Reagan spannende momenten en dalende approval rates, maar hij hoefde uiteindelijk niet af te treden.

In 1998 werd er opnieuw een poging gedaan om toenadering te zoeken. Op het WK in 1998 speelden Iran en de VS tegen elkaar, maar de verbroedering op het veld hield daarbuiten niet lang stand. De Iraanse agressie tegen Amerika bleef, ondanks inspanningen om de banden te normaliseren.

De harde Iraanse houding tegen Israël is relatief nieuw, want lange tijd onderhielden de twee landen goede banden. Eind jaren vijftig begon de onvrede over Israël te broeien, en in 1979 kwam die afkeer tot uitbarsting tijdens de Iraanse Revolutie. De ayatollahs staan aan de kant van Palestina en steunen militante groepen als Hamas en Hezbollah in hun strijd tegen Israël. Decennialang gingen ze een directe aanval op Israël uit de weg, tot april 2024, toen ze een grote raket- en drone-aanval uitvoerden.