Home Catharina de’ Medici

Catharina de’ Medici

  • Gepubliceerd op: 30 september 2019
  • Laatste update 14 sep 2023
  • Auteur:
    Mariëlle Hageman
  • 11 minuten leestijd
Catharina de’ Medici

Ze wordt gezien als de kwade genius achter de Bartholomeusnacht, 23 augustus 1572 – het begin van een slachting waarbij duizenden protestanten omkwamen. Catharina de’ Medici dankt er haar bijnaam ‘de Zwarte Koningin’ aan. Is zij echt schuldig aan het vele bloedvergieten van haar tijd?

Frankrijk werd in de tweede helft van de zestiende eeuw verscheurd door een strijd tussen katholieken en protestanten, de hugenoten. Juist in deze tijd van grote religieuze spanningen besloot de katholieke Catharina de’ Medici, moeder van de Franse koning Karel IX uit het huis van Valois, haar dochter Margaretha uit te huwelijken aan de protestantse Hendrik van Bourbon, koning van Navarra. Een verbond tussen de twee machtigste Franse families, maar ook tussen katholieken en protestanten, zo leek het. Voor het huwelijk, op 18 augustus 1572 in de Notre-Dame, waren duizenden voorname protestanten naar Parijs gekomen.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Ontvang historische artikelen, nieuws, boekrecensies en aanbiedingen wekelijks gratis in uw inbox.

Aan de feestelijke sfeer in de stad kwam abrupt een eind toen de leider van de hugenoten, Gaspard de Coligny, een paar dagen na de bruiloft op straat werd neergeschoten. Als hij niet toevallig net gebukt had om zijn schoen goed te doen, was hij dood geweest. Nu was hij alleen gewond aan zijn arm. Maar koning Karel vreesde de wraak van de hugenoten. Op 23 augustus gaf hij bevel de aanvoerders van de protestanten preventief allemaal uit de weg te ruimen. Zijn mannen vermoordden die nacht eerst Coligny, en daarna bijna alle hugenoten die zo handig in Parijs verzameld waren voor de bruiloft, waarna de moordpartij zich uitbreidde over heel Frankrijk. Volgens de hugenoten hoorde het allemaal bij het plan van Catharina de’ Medici om haar haar vijanden in één klap uit te schakelen.

Dit artikel is exclusief voor abonnees

Dit artikel op Historischnieuwsblad.nl is alleen toegankelijk voor abonnees. Met liefde en zorg werken wij iedere dag weer aan de beste historische verhalen door toonaangevende historici. Steun ons door lid te worden voor maar €4,99 per maand, de eerste maand €1,99. Log in om als abonnee direct verder te kunnen lezen of sluit een abonnement af.

Catharina had al jaren een slechte reputatie; ze zou een heks zijn, een gifmengster, een geslepen intrigante

Italiaanse parvenu

Dat de hugenoten Catharina een dergelijk perfide plan toedichtten, kwam niet uit de lucht vallen. Ze had al jaren een slechte reputatie; ze zou een heks zijn, een gifmengster, een geslepen intrigante. Ze was voor veel Fransen alleen al verdacht omdat ze een buitenlandse was, een Italiaanse nog wel, terwijl Frankrijk juist decennialang in oorlogen met Italië verwikkeld was geweest. De Italianen hadden bovendien de naam op macht belust te zijn, en daarvoor tot alles bereid te zijn – volgens de principes van Machiavelli. Die had zijn beroemde werk De vorst nota bene opgedragen aan Catharina’s vader.

Catharina stamde uit de bekende De’ Medici-familie, die over Florence heerste, en was in 1533 – ze was toen veertien – door haar oom, de paus, uitgehuwelijkt aan de tweede zoon van de Franse koning, de ook veertienjarige prins Hendrik. Voor de Franse edelen was ze altijd een beetje een parvenu gebleven, want de Medici waren vooral zakenlieden, zonder lange adellijke stamboom. En zelfs geld had Catharina uiteindelijk niet meegebracht naar Frankrijk. Het jaar na het huwelijk was haar pauselijke oom al overleden, en de nieuwe paus verbrak direct het verbond met Frankrijk en weigerde Catharina’s bruidsschat te betalen. ‘Het meisje is poedelnaakt tot ons gekomen!’ riep de Franse koning uit.

Prins Hendrik bracht zijn tijd intussen liever door met zijn minnaressen dan met zijn vrouw. Op zijn vijftiende raakte hij in de ban van de twintig jaar oudere weduwe Diane de Poitiers, die de rest van zijn leven zijn favoriet zou blijven – ook toen Hendrik in 1547 als Hendrik II koning werd, en Catharina koningin. Het kasteel van Chenonceau, waarop Catharina haar oog had laten vallen, gaf hij aan Diane.

Hekserij

Het verhaal dat Catharina een heks was, stak voor het eerst de kop op toen ze maar niet zwanger raakte – terwijl Hendrik wél een kind bij een van zijn minnaressen verwekte. Niets was natuurlijker voor een vrouw dan kinderen baren, en een vrouw die geen kinderen kon krijgen, was daarmee onnatuurlijk en algauw verdacht. Nog verdachter werd het toen Catharina na tien jaar opeens wél in verwachting raakte. Ze had daar alles aan gedaan, zeker toen Hendrik na de dood van zijn oudere broer in 1536 kroonprins was geworden, en het haar taak was een troonopvolger van het huis van Valois op de wereld te zetten. Er werd al gefluisterd over een scheiding. Waarschijnlijk lukte het uiteindelijk met de hulp van een arts, die een afwijking in de geslachtsorganen had geconstateerd. Op 19 januari 1544 beviel Catharina de’ Medici van een zoon, die ze Frans noemden. Daarna kreeg ze nog negen kinderen. Zes zouden er in leven blijven, drie zouden ooit koning van Frankrijk worden.

De geruchten over hekserij werden verder gevoed door Catharina’s contacten met astrologen – die er vaak van werden verdacht de zwarte kunsten te beoefenen – en met de beroemde arts en ziener Nostradamus, die een talisman voor haar zou hebben gemaakt uit metalen en het bloed van geiten en mensen. Catharina liet Nostradamus naar het hof komen nadat hij in 1555 groot onheil had voorspeld voor het Franse koningshuis.

Het huis Valois

Catharina de’ Medici trouwde met Hendrik II van Frankrijk (1519-1559), uit het huis Valois.
Hun (volwassen geworden) kinderen:
Frans II (1544-1560), trouwde met Maria I van Schotland.
Elisabeth (1545-1568), trouwde met Filips II van Spanje.
Claudia (1547-1575), trouwde met Karel III van Lotharingen.
Karel IX (1550-1574), trouwde met Elisabeth van Oostenrijk.
Hendrik III (1551-1589).
Margaretha (1553-1615), trouwde met Hendrik van Navarra.
Frans Hercule (1555-1584), hertog van Alençon.

En dat onheil kwam inderdaad. Op 10 juli 1559 overleed de pas 23-jarige Hendrik II onverwacht aan verwondingen die hij bij een toernooi had opgelopen. Catharina was ontroostbaar en gebruikte voortaan een gebroken lans als embleem. De rest van haar leven ging ze in het zwart gehuld. Haar oudste zoon Frans was met zijn vijftien jaar oud genoeg om te regeren, maar ook op een leeftijd dat hij nog volledig vertrouwde op de raad van zijn moeder. Catharina maakte meteen gebruik van haar nieuwe gezag. De minnares van haar overleden man, Diane de Poitiers, moest de kroonjuwelen en het kasteel van Chenonceau inleveren. De ziekelijke Frans was maar heel kort koning; hij overleed al na anderhalf jaar en werd opgevolgd door Catharina’s tweede zoon, Karel. Het jongetje was pas tien toen hij tot Karel IX werd gekroond – hij huilde tijdens de plechtigheid bittere tranen.

Met een slimme manoeuvre wist Catharina regentes voor de jonge koning te worden. Ze sloot een deal met de man die eigenlijk de meeste aanspraak op het regentschap zou kunnen maken, de machtige Antoine van Bourbon: als hij van zijn claim afzag, zou ze zijn broer, die gevangenzat, vrijlaten. Als regentes kreeg Catharina de’ Medici daarop de hoogste verantwoordelijkheid in Frankrijk. Ongehoord, want volgens de wet kon er geen vrouw op de Franse troon zitten, ook al regeerden er in die tijd ook elders in Europa vrouwen – koningin Elizabeth in Engeland, landvoogdes Margaretha van Parma in de Nederlanden. Ook toen Karel allang volwassen was, hield Catharina haar invloed en bleef ze betrokken bij bijna alle belangrijke politieke beslissingen.

Het versterkte de verhalen over zwarte magie alleen maar. Toen het vanaf 1560 steeds slechter ging met het land en de spanningen tussen de Franse katholieken en protestanten steeds hoger opliepen, gaven veel Fransen dan ook Catharina daarvan de schuld. ‘Door met haar staf te zwaaien en door betoverende drankjes heeft ze ons in wilde beesten veranderd en onze menselijkheid weggerukt,’ stond er in 1576 in een populair pamflet.

Catharina liet Nostradamus naar het hof komen nadat hij in 1555 groot onheil had voorspeld voor het Franse koningshuis

Catharina de’ Medici was een bemiddelaar

Toch had Catharina de’ Medici in de onrustige jaren zestig van de zestiende eeuw juist alles geprobeerd om de partijen tot vrede te bewegen. Ze wierp zich op als bemiddelaar en nodigde katholieke en protestantse leiders in 1561 uit om samen tot een oplossing te komen. Toen deze besprekingen mislukten, vaardigde Catharina een edict van tolerantie tegenover de protestanten uit.

Aan die tolerantie kwam al twee maanden later abrupt een einde – buiten toedoen van Catharina. De fel-katholieke hertog van Guise viel met zijn mannen een schuur in Wassy-sur-Blaise binnen waar een groep hugenoten bijeen was voor een kerkdienst. Ze vermoordden er 74 protestanten; nog eens 104 raakten gewond. Het betekende het begin van drie decennia godsdienststrijd en burgeroorlog. Soms leek het even vrede, maar dat duurde nooit lang. Catharina bleef nog jaren zoeken naar een diplomatieke oplossing voor het religieuze conflict – zonder echt te begrijpen hoe diep het geloof mensen verdeelde, leek het soms.

Pas nadat een groep hugenoten in september 1567 een poging had gedaan om Catharina en haar zoon de koning te ontvoeren, koos ze voor een hardere lijn. Ze sprak haar bewondering uit voor de hertog van Alva, die in de Nederlanden calvinisten en opstandelingen met duizenden liet oppakken en honderden van hen terechtstelde. Catharina stuurde het koninklijke leger op de hugenootse troepen af, en bezocht zelf het slagveld. ‘Mijn moed is even groot als die van jullie,’ verklaarde ze toen ze gewaarschuwd werd voor de gevaren.

Bloedmooie spionnen

Dat Catharina de’ Medici vervolgens betrokken was bij de beslissing van haar zoon om hard op te treden tegen de hugenoten in de beruchte Bartholomeusnacht van 1572, staat wel vast. Maar er is geen bewijs dat het bevel voor de moordpartij direct van haar afkomstig was, laat staan dat ze het allemaal van tevoren zo gepland had. Het huwelijk van haar dochter met hugenoot Hendrik van Navarra lijkt eerder een laatste poging te zijn geweest om de twee partijen nader tot elkaar te brengen. Waarschijnlijk was het weer de katholieke familie Guise die opdracht gaf voor de aanslag op hugenotenleider Gaspard de Coligny, vlak na de bruiloft – de aanslag die de aanleiding vormde voor de moordpartij. De dader bleek weliswaar spoorloos, maar er werd een rokend vuurwapen – een haakbus – ontdekt in een open raam van een huis dat eigendom was van de Guises.

Mecenas

Als een echte koningin van de late Renaissance was Catharina de’ Medici ook een groot mecenas. Kunst moest het beeld van het machtige koningshuis versterken en uitdragen. Catharina legde een grote verzameling aan van onder meer wandtapijten, beelden, kaarten en schilderijen, waaronder honderden portretten van familieleden en hovelingen. Beroemd werden bovendien de spektakels van muziek en dans die ze liet opvoeren, meestal met de vrede in het koninkrijk als thema.

Bovenal drukte Catharina haar stempel op de Franse bouwkunst van haar tijd. Architecten droegen hun verhandelingen aan haar op. In Saint-Denis liet ze een prachtige tombe bouwen voor haar overleden man. Ze liet een aantal kastelen uitbreiden, waaronder Chenonceau, en liet in Parijs twee nieuwe paleizen neerzetten: de Tuilerieën en het Hôtel de la Reine, nu allebei afgebroken.

Maar Catharina had de publieke opinie tegen. Het hielp ook niet dat ze in lachen uitbarstte toen haar kersverse schoonzoon Hendrik van Navarra vervolgens neerknielde voor het altaar om zich noodgedwongen tot het katholicisme te bekeren. De gruweldaden rondom de ‘bloedbruiloft’ van haar dochter hebben Catharina’s reputatie voor altijd gekleurd.

De verhalen over haar kuiperijen namen daarna alleen nog maar toe. Zo zou Catharina bloedmooie hofdames gebruiken als spionnen om in het zadel te blijven. Die vrouwen stonden bekend als het ‘vliegend eskader’, omdat ze eens in een ballet hadden gedanst alsof ze vlogen. Tijdens banketten zouden ze halfnaakt bedienen. Er werd gezegd dat Catharina hoogstpersoonlijk de mooiste vrouwen – en de vrouwen die het best in bed waren – rekruteerde om de machtige mannen van het land te verleiden en hun informatie te ontfutselen of hen te manipuleren – ook binnen haar eigen familie. Zo werd hofdame Charlotte de Sauve de minnares zowel van Catharina’s schoonzoon Hendrik van Navarra als van haar zoon Frans, de hertog van Alençon. Maar alle verhalen over een eskader mooie spionnen, speciaal geselecteerd op hun charmes, zijn waarschijnlijk op z’n minst overdreven.

Catharina de' Medici schilderij

Moeder van de staat

Even herstelde Catharina’s reputatie een beetje, toen ze – inmiddels in de zestig – door het koninkrijk reisde om opnieuw te proberen de oorlog te bezweren. Dat leverde haar respect op. Intussen was alweer haar derde zoon koning, en ook deze Hendrik III leunde zwaar op zijn moeder.

Catharina de’ Medici overleed op 5 januari 1589 in Blois, 69 jaar oud. Parijs was inmiddels vast in handen van de katholieke partij van de hertog van Guise. Vlak voor haar dood – ze lag in bed met een longinfectie – ontsloeg haar zoon Hendrik alle ministers en bedankte zijn moeder voor alles wat ze gedaan had. Ze was niet alleen zijn moeder, zei hij, maar ook de moeder van de staat. Hij nodigde kort daarna de hertog van Guise uit in zijn kamer, en liet hem door zijn lijfwachten vermoorden. De schok over deze brute moord droeg misschien wel bij aan de dood van Catharina. Ze werd begraven in Blois. Jaren later werd haar lichaam overgebracht naar de Saint-Denis in Parijs, waar ze naast haar man kwam te rusten. Haar slechte reputatie bleef, en werd in de negentiende eeuw nog eens versterkt door de bekende roman van Alexandre Dumas, Koningin Margot.

Catharina de’ Medici was niet alleen zijn moeder, zei hij, maar ook de moeder van de staat

Was Catharina de’ Medici echt een Zwarte Koningin?

Tegenwoordig zien de meeste historici Catharina de’ Medici vooral als een vrouw die er, in een land verscheurd door oorlog, alles aan deed om haar kinderen te beschermen en het huis Valois op de troon te houden. ‘Mijn belangrijkste doel is om in alles Gods glorie voor ogen te hebben en mijn gezag te handhaven,’ schreef ze aan haar dochter Elisabeth, die trouwde met koning Filips II van Spanje, ‘niet voor mezelf, maar voor het behoud van dit koninkrijk en voor het welzijn van al je broers.’ Daarbij kon ze inderdaad meedogenloos te werk gaan. Maar het lijkt erop dat haar harde optreden meestal geen berekenend beleid was, zoals haar tegenstanders beweerden, maar eerder bestond uit spontane reacties op de ene na de andere crisis; intussen bleef ze ook altijd pleiten voor verzoening. Zonder het ingrijpen van Catharina de’ Medici waren haar zoons ongetwijfeld niet aan de macht gebleven.

Meer weten

Catherine de’ Medici (1998) gezaghebbende biografie door Robert J. Knecht.

Catherine de Medici. Renaissance Queen of France (2005) portret van Catharina de’ Medici als sterke vrouw door Leonie Frieda.

Vrouwen met macht: Catharina de Medici, Diane de Poitiers, Marguerite de Valois (1977) Nederlandse vertaling van het boek van Mark Strage over Catharina de’ Medici en de vrouwen in haar omgeving.

Dit artikel is gepubliceerd in Historisch Nieuwsblad 10 - 2019