Seks in de Renaissance: een man van eer beheerste zijn lusten 

Iedere seksuele handeling die geen kinderen kon opleveren, was uit den boze. Zo blijkt uit Seks in de Renaissance van cultuurhistoricus Marlisa den Hartog. 

Marlisa den Hartog heeft een vermakelijke geschiedenis geschreven over het geslachtsverkeer in de vijftiende en zestiende eeuw. Hoewel ze met haar ondertitel – ‘standjes en standpunten in de tijd van Da Vinci’ – suggereert ook de techniek van de geslachtsdaad te behandelen, gaat haar boek vooral over de moreel-maatschappelijke ideeën over seks en alles wat daarmee te maken heeft. Onderwerpen als fellatio en cunnilingus – om in Latijnse sferen te blijven – worden alleen vanuit een moreel standpunt bekeken. In het algemeen: als er geen kinderen van kwamen, was de handeling volgens menige moraalridder verachtelijk. Je laten meeslepen door je seksuele verlangens was sowieso onverantwoordelijk en asociaal. Een man die zijn eer of reputatie te grabbel gooide voor zijn libido, ondermijnde ook de maatschappelijke orde. Toch werd de man, de jongeman in het bijzonder, veel vergeven in deze masculiene schaamtecultuur. Vrouwen hadden het moeilijker.  

Den Hartog baseert zich hoofdzakelijk op literaire bronnen om die seksuele moraal te reconstrueren. Dat roept natuurlijk de vraag op in hoeverre die de werkelijkheid van alledag weerspiegelen. De weerbarstige verhouding tussen feit en fictie is een vraagstuk van alle tijden, ook van de Renaissance. Die kanttekening ondervangt ze enigszins door zo hier en daar ook andersoortig bronnenmateriaal in haar boek te betrekken, zoals rechterlijke vonnissen en demografische cijfers. Maar de hoofdmoot van haar betoog bestaat uit haar duizelingwekkende kennis van de renaissancistische literatuur, waarin haantjesgedrag, hypocrisie, en dubbele standaarden voor mannen en vrouwen de boventoon voeren. Aan de hand van die literatuur behandelt Den Hartog een keur aan thema’s, zoals genderverhoudingen, grensoverschrijdend gedrag en homoseksualiteit. Vervolgens betreedt ze een aantal zijpaden, zoals de angst voor impotentie, het gebruik van afrodisiaca (volgens sommige medici wilde het insmeren van de penis met honing of mosterd een erectieprobleem verhelpen) en eerwraak.  

Den Hartog beschouwt de Renaissance vooral als een ‘spiegelpaleis’ voor onze huidige tijd. Zo vergelijkt ze de onthullingen van de MeToo-beweging met de seksuele agressie van mannen in de vijftiende eeuw. Haar analogieën doen zo nu en dan anachronistisch aan. Dat vrouwen seksueel overschrijdend gedrag zouden uitlokken, kakelde ook toen al menig mannelijk commentator, maar om daarvoor de term ‘korte-rokjes-argument’ te gebruiken, zoals Den Hartog doet? En om een courtisane een ‘sekswerker’ te noemen, is wel een heel contemporaine benadering van de betaalde liefde in het Italië van Leonardo da Vinci. Wat niet wegneemt dat ik Seks in de Renaissance met plezier gelezen heb.

Openingsafbeelding: Olympia wordt verleid door Jupiter. Fresco door Giulio Romano, 1528.