Het apocalyptische vuur

Wanneer breekt het einde der tijden aan en velt God zijn laatste oordeel? Voor sommige christenen was en is het een obsessie. Door de eeuwen heen zochten ze naar tekenen dat het Duizendjarig Rijk zou aanbreken, met daarin een beslissende rol voor Israël.

De Amerikaanse evangelist Hal Lindsey publiceerde in 1970 The Late Great Planet Earth – in het Nederlands vertaald onder de titel De planeet die aarde heette. Hierin voorspelde hij, op basis van zijn uitleg van het bijbelboek Openbaring, dat Israël vanuit alle windrichtingen zou worden aangevallen: uit het noorden door de Sovjet-Unie, uit het westen door de Europese Gemeenschap, uit het zuiden door Egypte en uit het oosten door China. Het resultaat zou Armageddon zijn, de laatste veldslag.

Meer historische context bij het nieuws? Schrijf u in voor onze gratis nieuwsbrief.

Lindsey koppelde bijbelse profetieën aan actuele gebeurtenissen, en legde verbanden tussen de Bijbel en ‘de krant van vandaag’. Van het boek werden zo’n 20 miljoen exemplaren verkocht. Het was het best verkochte Amerikaanse boek in de jaren zeventig. Daarnaast werd het in ongeveer vijftig talen vertaald, waardoor het totaal aantal verkochte boeken op zo’n 35 miljoen uitkwam.

Een nog groter commercieel succes waren de Left Behind-thrillers die de Amerikaanse baptistenvoorganger Tim LaHaye vanaf 1995 schreef samen met oud-sportverslaggever Jerry Jenkins. Hiervan zijn wereldwijd meer dan 80 miljoen exemplaren verkocht. Israël speelt in de serie over het einde der tijden ook een beslissende rol. Zo verijdelt God een Russische luchtaanval op Israël en wordt het leger van de Antichrist verslagen op de vlakte van Megiddo: de Slag van Armageddon.

Lindsey en LaHaye hadden veel invloed. Zo werd Lindsey tot tweemaal toe uitgenodigd op het Pentagon, eerst door president Richard Nixon en daarna door president Ronald Reagan, om zijn visie op het wereldgebeuren uit te leggen. En mede dankzij de publieke steun van LaHaye, een prominente stem van de Christian Right, kon ‘wedergeboren christen’ George W. Bush in 2000 de presidentsverkiezingen winnen.

Beide predikers zijn millennialisten. Ze geloven dat er letterlijk een Duizendjarig Rijk aanbreekt als Jezus Christus terugkeert op aarde. Ze baseren zich opOpenbaring 20, waarin wordt voorspeld dat Christus na zijn wederkomst de duivel opsluit en vanuit Jeruzalem een vrederijk zal besturen, dat 1000 jaar duurt.

Het bijbelboek Openbaring – in het Grieks Apocalyps – is het laatste boek van het Nieuwe Testament en daarmee ook van de Bijbel. Het is geschreven aan het einde van de eerste eeuw en gaat over de openbaring over de eindtijd die de auteur, Johannes, van Jezus zou hebben gekregen, onder andere over de Antichrist, de hoer van Babylon en het nieuwe Jeruzalem. Qua genre staat het in de traditie van profetische geschriften uit het Oude Testament, zoals Daniël en Ezechiël.

Openbaring is een moeilijk te doorgronden boek, helemaal voor christenen die geloven dat de Bijbel van kaft tot kaft waar is. Hoe moet je de visioenen interpreteren? Gaat het over gebeurtenissen uit de eerste eeuw? Slaat 666 (het getal van het beest) misschien op keizer Nero en staat Babylon symbool voor Rome? Of gaat het over gebeurtenissen die nog moeten plaatsvinden en is de Antichrist iemand anders? En hoe zit het met het Duizendjarig Rijk? Komt Christus voordat dit rijk aanbreekt of daarna?

Onder vroege christenen was Openbaring populair. Door de vervolgingen meenden ze in de eindtijd te leven. Maar toen het christendom in 313 werd aanvaard door keizer Constantijn en in 381 een staatsgodsdienst werd onder keizer Theodosius, werd het bijbelboek problematischer. Nu christendom en imperium zich met elkaar hadden verzoend werd speculeren op de ondergang van Rome een subversieve daad.

Openbaring belandde in de bijbelse canon, maar in 431 verwierp het Concilie van Efeze het millennialisme. Kort daarvoor had kerkvader Augustinus in zijn De Civitate Dei (Over de Stad van God) betoogd dat Openbaring niet letterlijk moest worden opgevat, maar allegorisch. Het nieuwe Jeruzalem, de stad van God, zou niet op aarde worden gevestigd. Kerkelijke en wereldlijke machthebbers, beducht voor de destabiliserende invloed van een letterlijke interpretatie van de profetieën, volgden Augustinus’ interpretatie. Het eindtijddenken werd een onderstroom, die in tijden van crisis weer opdook. Het amillennialisme, dat het Duizendjarig Rijk niet letterlijk nam, was in de Middeleeuwen de norm.

De Reformatie gaf een nieuwe impuls aan het eindtijddenken. Maarten Luther ontketenende met de 95 stellingen die hij op 31 oktober 1517 aan de kerkdeur van Wittenberg spijkerde een ware geestelijke revolutie, maar hij schrok terug voor de apocalyptische consequenties die zeloten hieraan verbonden. Luther moest niets hebben van de radicale prediker Thomas Müntzer, die geïnspireerd door Openbaring met geweld de bestaande orde omver wilde werpen. Luther steunde de Duitse adel die de boerenopstand neersloeg.

Ook de wederdopers meenden dat het einde der tijden was aangebroken. In 1534 vestigden ze in de Duitse stad Münster het nieuwe Jeruzalem, een theocratische terreurstaat. Ze schaften privébezit af, voerden polygamie in en brachten critici ter dood – onder hen was een van de vrouwen van hun koning Jan van Leiden. Katholieken en lutheranen sloegen de handen ineen om deze revolutie in de kiem te smoren. Jan van Leiden en twee andere wederdoperleiders werden, nadat Münster was heroverd, met gloeiend hete tangen doodgemarteld op het schavot. Hun lijken werden opgehangen in ijzeren kooien aan de Sint-Lambertuskerk. De lijken zijn allang vergaan, maar de kooien hangen er nog steeds.

De wederdoperrevolutie werd het voorbeeld van hoe het niet moest. Onder leiding van de Friese theoloog Menno Simonszoon sloegen de doopsgezinden een pacifistische richting in. In zijn eerste publicatie, De blasfemie van Jan van Leiden, wees Simonszoon geweld en het menselijk aandeel in het laatste oordeel af.

Hervormer Johannes Calvijn was ook heel kritisch. Hij omschreef het doperse millennialisme in zijn Institutie als ‘een verkorting en secularisering van wat de kerk verwacht’. Calvijn geloofde niet in een heilstaat op aarde. Het was volgens hem ‘een Joodse ijdelheid’ om het Rijk van Christus in de instellingen van deze wereld te zoeken. Calvijn brandde zijn vingers liever niet aan Openbaring. Het was het enige bijbelboek dat niet door hem werd becommentarieerd.

Ondanks de bedenkingen van Calvijn zelf zou het millennialisme onder radicale calvinisten in de zeventiende eeuw een hoge vlucht nemen. De Engelse puriteinen beschouwden de paus en koning Karel I als de Antichrist en streefden een ‘gezuiverd’ christendom na. Ook waren zij de eerste zionisten. Ze meenden dat de Joden, die Christus hadden verworpen, zich in de eindtijd massaal tot het christendom zouden bekeren.

De puriteinen kwamen in 1649 aan de macht nadat Oliver Cromwell de Engelse Burgeroorlog had gewonnen. Dat was slecht nieuws voor Karel I, die werd onthoofd, maar goed nieuws voor de Joden die in 1290 uit Engeland waren verbannen. Zij mochten in 1655 terugkeren naar Engeland, als tussenstop voor hun terugkeer naar Palestina. Het apocalyptische vuur doofde in 1660 in Engeland met de restauratie en de troonsbestijging van Karel II, maar had op dat moment een nieuw thuis gevonden in Amerika.

De puriteinse kolonisten in Amerika meenden dat zij een nieuw Israël gingen vestigen en beschouwden Nieuw Engeland als een ‘stad op een berg’. Zij waren het uitverkoren volk, dat naar het Beloofde Land ging.

Tot 1800 bleven de Israël-verwachtingen van Amerikaanse protestantse christenen echter gematigd. George Whitefield en Jonathan Edwards, de drijvende krachten achter de First Great Awakening in de achttiende eeuw, geloofden in een massale bekering van Joden en in een toekomstig nationaal herstel van Israël in Palestina. Deze ‘letterlijke’ vervulling van Israëls herstel zou in hun gedachten gepaard gaan met een periode van ongekende wereldwijde bloei van de kerk. Tevens meenden ze dat op hen en hun generatie van Amerikaanse christenen de verantwoordelijkheid rustte om de weg te plaveien voor een duizendjarig vrederijk, dat aan de komst van Christus vooraf zou gaan. Dit wordt het postmillennialisme genoemd, want Christus keert terug na de periode van 1000 jaar. Postmillennialisten zijn positief over de toekomst, want dankzij de groeiende invloed van de kerk kan het alleen maar beter gaan met de wereld. Het missionaire idee dat de VS door God zijn voorbestemd om vrijheid en democratie te verspreiden vindt zijn oorsprong mede in het postmillennialisme.

In de negentiende eeuw kwam in de Verenigde Staten het premillennialisme op, dat een veel pessimistischere toekomstverwachting hanteert. Christus’ wederkomst vindt volgens premillennialisten plaats vóór het Duizendjarig Rijk. Maar voordat Christus terugkeert op aarde moeten er nog andere ingrijpende gebeurtenissen plaatsvinden: de rapture, waarbij wedergeboren christenen door Christus van de aarde worden weggenomen; en de Grote Verdrukking, een periode van zeven jaren van zware vervolging, die worden ingeluid met de komst van de Antichrist en afgesloten met Armageddon, de laatste veldslag; vervolgens een herstel van het bekeerde Israël en Jezus die de hele wereld regeert.

De negentiende-eeuwse Ierse theoloog John Nelson Darby bezocht tussen 1859 en zijn overlijden in 1882 zes keer de Verenigde Staten en vond daar veel aanhang voor zijn leer van het dispensationalisme, een nadere precisering van het premillennialisme. Volgens Darby bestaat de wereldgeschiedenis uit zeven dispensaties, elk met een nieuwe afspraak van God met de mens. We leven nu in de zesde dispensatie, die van de kerk, die zal ophouden als Jezus terugkeert op aarde. De laatste dispensatie is die van het Duizendjarig Rijk, die eindigt met het laatste oordeel. Het grote verschil met de theologie die in calvinistische kerken wordt verkondigd, is de bijzondere plaats van Israël in de wereldgeschiedenis. God heeft volgens dispensationalisten een plan met de kerk én met Israël. De Joden hebben – in meerderheid – Jezus verworpen, maar dat betekent niet dat God hen is vergeten.

Christen-zionisten in de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk droomden al van een thuisland voor de Joden in Palestina voordat Joodse zionisten onder leiding van Theodor Herzl in 1897 in Basel hun eerste congres hadden georganiseerd. In 1891 overhandigde William Blackstone, een leerling van Darby, een door vele Joden en christenen getekende petitie aan de Amerikaanse regering, waarin verzocht werd om een conferentie te beleggen over het herstel van de Joden als volk in Palestina.

Toen in 1948 de staat Israël werd gesticht zagen christenen die het dispensationalisme aanhingen hierin ‘de hand van God’. Ook de Israëlische overwinning in 1967 tijdens de Zesdaagse Oorlog was Gods wil. Daarom steunen dispensationalistische christenen de Israëlische politiek onvoorwaardelijk en staan ze achter de militaire bezetting van de Westbank, de nederzettingenpolitiek en de onteigening van Palestijnse woningen in het bezette Oost-Jeruzalem.

Het dispensationalisme werd onder Amerikaanse christenen mainstream. Televisiedominees als Jerry Falwell, Pat Robertson en Tim LaHaye verkondigden hun apocalyptische, pro-Israëlische boodschap op tientallen tv-stations en duizenden radiozenders, en oefenden zo een enorme invloed uit op de christelijke publieke opinie. De dominees van de Christian Right stonden een onverzoenlijke lijn voor. Zo beweerde Robertson dat de moord op de Israëlische premier Yitzhak Rabin in 1995 de straf van God was, omdat hij in 1993 tijdens de vredesonderhandelingen met de Palestijnen de hand had geschud van PLO-leider Yasser Arafat.

De Christian Right had veel invloed op de Amerikaanse politiek, met name op de Amerikaanse presidenten Ronald Reagan en George W. Bush. Beide Republikeinse presidenten steunden Israël onvoorwaardelijk, vanuit de overtuiging dat dit christelijke politiek was. Ook bedienden zij zich van apocalyptische taal: Reagan noemde de Sovjet-Unie ‘the evil empire’ en Bush Irak, Iran en Noord-Korea ‘de as van het kwaad’. Na de aanslagen van 11 september sprak Bush zelfs over een ‘kruistocht’ tegen het terrorisme, waarmee hij moslims wereldwijd tegen zich in het harnas joeg.

Nu, ruim twintig jaar later, lijkt de politieke invloed van de Christian Right ietwat te zijn afgenomen, als gevolg van de secularisatie die ook de Amerikaanse Bible Belt treft. Maar dit betekent niet dat het apocalyptische denken verdwenen is. De eindstrijd moet nu worden gevoerd tegen een satanische pedofiele elite die kinderbloed drinkt, aldus de openbaring van de apostel QAnon.