In 1941 begint Hitler aan zijn eindstrijd

Op 22 juni 1941 waren de Duitsers de Sovjet-Unie binnengevallen. Met aan Duitse kant meer dan 3 miljoen soldaten en zo’n 3000 tanks was Operatie Barbarossa de grootste militaire operatie uit de geschiedenis. De codenaam Barbarossa verwees naar de Duitse keizer die op kruistocht ging. Ook voor Hitler was de inval in de Sovjet-Unie een kruistocht. Zijn doelen waren: een groot continentaal rijk veroveren, de Endlösung van het ‘Joodse vraagstuk’ en het communisme vernietigen.

Hitler en zijn generaals hoopten op een reprise van de blitzkrieg tegen Frankrijk. Ze gingen ervan uit dat de veldtocht hoogstens een week of zes zou duren. Het Duitse leger had een voorspoedige start. Duitse soldaten rukten honderden kilometers op en maakten vele honderdduizenden krijgsgevangenen. Begin juli dacht Hitler dat het Rode Leger al minstens voor twee derde was vernietigd. Maar vanaf midden juli begon de Duitse opmars vast te lopen. Het Rode Leger herpakte zich en ging hier en daar zelfs tot tegenaanvallen over.

Operatie Barbarossa liep om drie redenen vast. Allereerst hadden de Duitsers op basis van slechte inlichtingen en raciale vooroordelen de gevechtskracht van het Rode Leger mateloos onderschat. De Russische soldaten vochten veel harder dan het weinig gemotiveerde en chaotisch geleide Franse leger in 1940. Stalin offerde moeiteloos miljoenen soldaten op én de Russische bewapening was veel beter dan de Duitsers hadden verwacht. Minister van Propaganda Joseph Goebbels noteerde in augustus uit Hitlers mond: ‘We wisten bij benadering niet hoeveel materieel de bolsjewisten hadden.’

In de tweede plaats kampten de Duitsers met logistieke problemen. Naarmate het Duitse leger verder oprukte werden de aanvoerlijnen langer en langer. Dat was problematisch, want er waren nauwelijks behoorlijke wegen en het Russische spoorwegnet was vanwege de andere spoorbreedte vrijwel onbruikbaar. Het Duitse leger raakte geheel onvoorbereid verzeild in een uitputtingsoorlog. Pas vanaf 1943 kwam de Duitse oorlogsproductie echt op gang, maar toen was het al te laat.

Het derde en grootste probleem was het ontbreken van een strategische focus. De Duitsers verdeelden hun krachten over maar liefst drie fronten: de belegering van Leningrad, een offensief richting Moskou, en een offensief in de richting van de Oekraïne en de olievelden in Zuid-Rusland. Tot overmaat van ramp maakten Hitler en zijn generaals ruzie over de vraag waar het zwaartepunt moest liggen. Eind juli, begin augustus lag het offensief zelfs stil. Daarna versnipperden de Duitsers hun laatste krachten door zowel in zuidelijke richting als richting Moskou te trekken.

In de loop van augustus besefte Hitler dat de blitzkrieg was mislukt. Op 19 augustus verzuchtte Hitler tegen Joseph Goebbels dat de Russen in plaats van over de geschatte 5000 over minstens 20.000 tanks moesten beschikken. Volgens Goebbels zei hij: ‘De militaire problemen zijn in deze omvang door ons niet voorzien. […] De afgelopen weken was het geregeld kantje boord.’

In de herfstregens kwam het totaal uitgeputte Duitse leger tot stilstand. In de loop van november bevroren de modderige wegen en werd met de moed der wanhoop het offensief hervat. Begin december zagen Duitse verkenners Moskou in de verte liggen, maar daar zou het ook bij blijven.

Het Rode Leger zag kans om op 5 december een tegenoffensief te beginnen. De Duitsers sloegen op de vlucht, alleen een Haltebefehl van Hitler kon een totale paniek nog voorkomen. Onder grote verliezen wisten de Duitsers in de winter van 1941-1942 stand te houden. De blitzkrieg was mislukt en Hitler had Duitsland in een tweefrontenoorlog gestort.

Verschillende adviseurs probeerden Hitler duidelijk te maken dat hij óf moest onderhandelen óf zich moest terugtrekken. Maar daar wilde hij niets van weten: hij zou deze kruistocht tot de laatste snik uitvechten.

Volgens de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt was 7 december 1941 ‘a date which will live in infamy’. Zonder enige waarschuwing bombardeerde Japan de Amerikaanse vlootbasis Pearl Harbor op Hawaï. Meer dan 82 schepen en een groot aantal vliegtuigen werden beschadigd. Na de aanval begon Japan grote delen van de Europese koloniën in Zuid-Oost Azië te veroveren om zo grondstoffen en met name olie onder controle te krijgen.

Voor de Engelse premier Winston Churchill was het Japanse bombardement een geschenk uit de hemel. Eindelijk waren de Verenigde Staten officieel een bondgenoot. Dat maakte een einde aan het Britse isolement. Churchill vertelde achteraf: ‘Op dat moment wist ik dat de Verenigde Staten in oorlog waren, tot aan hun nek en tot de dood toe. We hadden dus toch gewonnen! […] Het lot van Hitler was bezegeld, het lot van Mussolini was bezegeld. Wat de Japanners betreft, die zouden tot poeder worden vermalen.’

Ook voor Hitler was Pearl Harbor goed nieuws. Op 11 december verklaarde hij de Verenigde Staten de oorlog. Hij had weliswaar een pact met Japan, maar was niet verplicht om de Verenigde Staten de oorlog te verklaren. Toch deed hij dat uit vrije wil en met groot enthousiasme. Wilde Duitsland werkelijk de Weltherrschaft veroveren, dan was een oorlog met de Verenigde Staten uiteindelijk toch onvermijdelijk, zo redeneerde hij. De oorlogsverklaring maakte een directe confrontatie mogelijk.

Hitler was op korte termijn niet bang voor de Verenigde Staten. In zijn optiek waren de Verenigde Staten in handen van de Joden en was Roosevelt een marionet van ‘Joodse oorlogshitsers’. Dankzij de Duitse immigranten waren de Verenigde Staten sterk geworden, maar inmiddels was het verval ingetreden door de opmars van ‘negers’ en Joden. Een dergelijke decadente natie kon militair niet al te veel voorstellen. Ook had Hitler een lage dunk van de Amerikaanse oorlogsindustrie. Dat was een merkwaardige conclusie, want hij had wél groot respect voor de Amerikaanse auto-industrie.

Met de Duitse oorlogsverklaring veranderde niet alleen de oorlog in een echte wereldoorlog, maar ook in een Weltanschauungskrieg. Duitsland vocht nu tegen twee ideologische doodsvijanden: de communistische Sovjet-Unie en de kapitalistische Verenigde Staten, beide ideologieën waren creaties van de Joden.

De derde doodsvijand van het Duitse volk waren voor Hitler de Joden. Het was zijn bedoeling om hen na de overwinning op de Sovjet-Unie naar Siberië te verbannen. Daar zou het ongetwijfeld slecht met hen aflopen. Maar door het vastlopen van Barbarossa in de loop van de zomer van 1941 veranderde hij van plan.

Hitler zette Himmler en diens assistent Reinhard Heydrich eind juli 1941 aan het werk om een Endlösung van het ‘Joodse vraagstuk’ voor te bereiden. In een gesprek met Goebbels op 19 augustus aarzelde hij nog over de deportatie van Joden uit Duitsland en West-Europa, maar op 17 september verklaarde hij expliciet niet meer op het einde van de oorlog te willen wachten: de deportaties konden beginnen. Deporteren naar Siberië was vooralsnog niet mogelijk, dus was uitroeiing het enige alternatief.

In de herfst en winter van 1941 werd er op tal van plaatsen in Oost-Europa geëxperimenteerd met industriële vernietiging en werden een aantal vernietigingskampen ingericht. De laatste logistieke details zou de SS met de betrokken ministeries bespreken op 9 december 1941, maar door de hectische ontwikkelingen rond Pearl Harbor werd deze vergadering uitgesteld tot 20 januari 1942. Plaats van handeling: een villa aan de Wannsee.

Het uitstel van de Wannsee-conferentie weerhield Hitler er niet van om op 12 december, een dag ná de oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten, zijn voornemen de Joden te vernietigen bekend te maken.

In een rede op een besloten bijeenkomst voor hoge functionarissen in de Reichskanzlei kondigde Hitler aan dat de deportaties van Joden uit heel Europa, dus ook uit Duitsland en West-Europa, weldra zouden beginnen. Hij legde in zijn rede een direct verband tussen de oorlog tegen het communisme en het kapitalisme en zijn besluit om de Joden te vernietigen.

Goebbels was aanwezig en noteerde: ‘Wat betreft het Joodse vraagstuk is de Führer vastbesloten om schoon schip te maken. Hij heeft de Joden voorspeld (in een redevoering in 1939) dat wanneer ze nog een keer een wereldoorlog zouden veroorzaken, ze daarin hun eigen vernietiging zouden meemaken. Dat was geen holle leuze. De wereldoorlog is er, de vernietiging van het Jodendom zal het onontkoombare gevolg zijn. […] Ons medelijden gaat niet uit naar de Joden, maar naar het Duitse volk. Wanneer het Duitse volk in de veldtocht in het oosten nu alweer 160.000 doden heeft geofferd, dan zullen de aanstichters van dit bloedige conflict daarvoor met hun leven moeten betalen.’

Hans Frank, bestuurder van het generaal-gouvernement in Polen, berichtte zijn medewerkers over Hitlers toespraak: ‘Met de Joden – dat zeg ik heel openlijk – muß so oder so Schluß gemacht werden. […] Medelijden hebben wij principieel alleen met het Duitse volk en verder met niemand op aarde. De anderen hebben ook geen medelijden met ons […]. Wat betreft de Joden ga ik ervan uit dat ze zullen verdwijnen. Ze moeten weg.’

Over de manier waarop de Joden zouden ‘verdwijnen’ bestond op dat moment nog geen eenduidigheid. Ook tijdens de Wannsee-conferentie werd zowel over dwangarbeid gesproken als over een dodelijke Sonderbehandlung.

Vanaf maart 1942 kwamen de deportaties op gang. Al snel was het de Duitsers duidelijk dat de aantallen Joden simpelweg te groot waren om ze allemaal te huisvesten in getto’s en kampen, te voeden en aan het werk te zetten. Een minderheid – voornamelijk sterke jonge mannen en vrouwen – werd gespaard voor dwangarbeid, het overgrote deel verdween in de gaskamers van speciale vernietigingskampen zoals Treblinka en Sobibór. Meer dan 1 miljoen Joden kwamen om in Auschwitz-Birkenau, een combinatie van een werk- en vernietigingskamp.

Na deze apocalyptische week in december 1941 begon Hitler aan de eindstrijd. Hij besefte dat hij nu nog één kans had om de oorlog te winnen. Vóór de Amerikaanse oorlogsindustrie op gang was gekomen, moest hij de Sovjet-Unie zien te verslaan. Maar ook in 1942 liepen de Duitse offensieven vast in de onmetelijke ruimtes van de Sovjet-Unie. Vanaf de zomer van 1943 zou het initiatief naar de geallieerden overgaan en waren de dagen van het Duizendjarige Rijk geteld.

Hitler verloor de oorlog tegen Groot-Brittannië, de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten. Maar de oorlog tegen de Joden zou hij voor een belangrijk deel wél winnen. Van de ruim 7 miljoen Joden onder Duits bestuur brachten de Duitsers er 80 procent om. Eind 1943 konden ze de meeste vernietigingskampen al sluiten. De klus was grotendeels geklaard.

Openingsbeeld: Duitse soldaten aan het oostfront, november 1941. Bron: Getty Images.