Populisme

Door de eeuwen heen hebben populistische politici successen geboekt door zich aan de kant van het volk te scharen in een vermeende strijd tegen de elite. Met knappe redevoeringen mobiliseerden populisten de massa en probeerden ze politieke macht te verwerven. Lees over bekende populisten uit het verleden, zoals Julius Caesar, Andrew Jackson en Hendrik Koekoek.

Het populisme is een politieke stroming die zich kenmerkt door het aanspreken van het ‘volk’ tegen de vermeende elite. Er bestaat daarom zowel links populisme als rechts populisme. Over de precieze definitie van populisme verschillen wetenschappers van mening, maar zij onderscheiden wel een paar kenmerken. Zo profileert een populist of demagoog zich vaak als de stem van de gewone burger en beweren ze op te komen voor hun belangen. Ze benadrukken vaak eenvoudige oplossingen voor complexe problemen en bekritiseren de bestaande politieke orde.

In het verleden haalden populisten vaak politieke successen door in te spelen op emotie en gevoelens van ontevredenheid. Bekende populisten probeerden een ‘wij tegen zij’-beeld te scheppen om kiezers te mobiliseren. In Nederland haalden populisten als Anton Mussert, Hendrik Koekoek en Geert Wilders successen dankzij populistische retoriek. Bekende populisten uit het buitenland zijn Benito Mussolini, Pierre Poujade en Donald Trump.

Nooit meer een alleenheerser: op die dure eed was de Romeinse republiek gebouwd. Toch greep Julius Caesar in 49 v.Chr. met verbluffend gemak de macht. De politieke elite was meer bezig geweest met zelfverrijking en -promotie dan met het onderhoud van het republikeinse bouwwerk. Zo kon Julius Caesar met populistische retoriek aan de macht komen.

De romeinse keizer Domitianus was geliefd bij zijn onderdanen en zijn soldaten, maar stootte de elite juist af. Dat leverde hem een negatieve pers op. Maar volgens de klassieke auteurs was Domitianus bovenal een wrede tiran, die niets van zijn functie terechtbracht.

Generaal Georges Boulanger was een man uit één stuk. Hij had een afkeer van Duitsers, Joden, democratie en sociale hervormingen. Die opstelling leverde hem eind negentiende eeuw een grote aanhang op. Zo baande Boulanger de weg voor latere Franse populisten.

De grondlegger van het Amerikaanse populisme was de People’s Party, en de eerste populistische president was Andrew Jackson. Na zijn verkiezing in 1828 was de elite ontzet. Maar uiteindelijk deed Andrew Jackson het niet slecht. Hij liet een democratischer, gemoderniseerd land achter.

Ook de Fransman Pierre Poujade moest niets hebben van de elite. In de jaren vijftig leidde hij een partij die opkwam voor de gewone man. De volksvertegenwoordiging bestond volgens hem uit ‘verraders’ en ‘nietsnutten’. Politici van de gevestigde orde konden wat Poujade betreft daarom net zo goed worden opgeknoopt.

Het socialisme uit de jaren 1880 van Domela Nieuwenhuis richtte zich tegen de zakkenvullers op het pluche, maakte gebruik van scherpe tegenstellingen tussen ‘wij’ en ‘zij’, en werd geleid door een charismatische figuur. Is er een parallel te trekken met het moderne populisme, en valt Domela Nieuwenhuis te vergelijken met Pim Fortuyn of Geert Wilders?

Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog richtte Benito Mussolini zijn eigen krant op, Il Popolo d’Italia, waarin hij hartstochtelijk voor Italiaanse interventie pleitte en een steeds nationalistischer geluid liet horen. Volgens hem was nationale identiteit veel dieper geworteld en dus veel sterker en duurzamer dan het klassenbewustzijn dat in de socialistische beweging centraal stond. In 1922 kwam de populist Benito Mussolini na een loopbaan vol geweld aan de macht.

Op 30 januari 1933 werd Adolf Hitler tot rijkskanselier van Duitsland benoemd. Hitler was jarenlang niet serieus genomen, maar in feite was hij de eerste populist in Duitsland, die vooral profiteerde van de zwaktes van de republiek en het onvermogen van de politiek om de crisis op te lossen. De rol van Hitler als Messias die Duitsland uit de ellende zou leiden, bood een aanlokkelijk alternatief voor het failliete politieke systeem.

Na de Duitse inval in de Tweede Wereldoorlog popelden leden van de NSB om met de oude elite af te rekenen. Ze hoopten alle belangrijke functies zelf in te pikken. Maar dat mislukte en leidde tot veel frustraties bij NSB-leider Anton Mussert.

Politicus Huey Long kwam in de jaren dertig op voor arme Amerikanen, wit of zwart. Hij stelde de grote ongelijkheid in het land aan de kaak. Long had de politieke ideeën van Bernie Sanders, maar de communicatiestijl van Donald Trump. En dat maakte Huey Long tot een bedreiging van de gevestigde orde.

Politici op zoek naar de gewone man kunnen nog wat leren van Hendrik Koekoek. In de jaren zestig speelde deze leider van de Boerenpartij handig in op de afkeer van de Haagse kaasstolp onder veel gewone kiezers. Het maakte Boer Koekoek tot een van de populairste parlementariërs − maar niet lang.

Hij was getrouwd met de beeldschone Evita, steunde de armen en bestreed Amerika. Zijn bewind was corrupt, autoritair en populistisch. Ruim vier decennia na zijn dood maakt Juan Perón nog steeds heftige reacties los. Wie was deze raadselachtige Argentijnse president?