Kampioen van de populisten

Zoveel onbuigzaamheid sprak aan in een land dat het trauma van de verloren Frans-Duitse Oorlog van 1870-1871 nooit had verwerkt. Met deze principiële opstelling won je het door Duitsers geannexeerde Elzas-Lotharingen niet terug, maar het was tenminste een gebaar. En wie weet waartoe zo’n kerel uit één stuk nog meer in staat kon zijn. Het leverde Boulanger de bijnaam ‘Général Revanche’ op.

Franse kiezers zinden niet alleen op wraak; velen van hen waren ook klaar met de democratie. Het parlement gold als een praathuis, waarvan de leden tot weinig kwamen en zich vooral de status lieten aanleunen. De Derde Republiek leek niet alleen failliet, maar ook door en door corrupt. Om het electoraat voor zich te winnen, schuwden volksvertegenwoordigers omkoping niet: ze gaven geld of desnoods wijn aan hun kiezers. En in 1887 werd duidelijk dat de schoonzoon van de Franse president Jules Grévy tegen betaling van de juiste bedragen gratie of het Legioen van Eer – ’s lands hoogste onderscheiding – wist te ritselen.

Frankrijk was op zoek naar een passende rol op het wereldtoneel. Kon het land in de strijd om de koloniën wel voldoende tegenwicht bieden aan Groot-Brittannië? Was de Derde Republiek op het eigen continent partij voor het Duitse Keizerrijk? In dat klimaat hunkerden velen naar een sterke man. Frankrijk had er al een paar langs zien komen in de negentiende eeuw, bijvoorbeeld Napoleon en zijn neef Napoleon III.

De vader van Georges Boulanger (1837-1891) was een Bretonse advocaat en zijn moeder een aristocrate uit Wales. Ze leefden in Rennes dusdanig boven hun stand dat ze failliet gingen. Het gezin verhuisde naar Nantes, waar vader aan de slag ging als verzekeringsagent.

Een universitaire studie voor Georges zat er onder die omstandigheden niet in. Het leger bood de mogelijkheid om op een militaire academie toch een opleiding te genieten en een carrière te hebben. Hij zou Frankrijk onder meer dienen in Italië, Frans-Indochina, Algerije en Tunesië. Zes keer raakte Boulanger gewond, onder meer tijdens de Frans-Duitse Oorlog. Hij nam als kolonel ook deel aan de onderdrukking van de Commune van Parijs (1871).

Begin jaren tachtig bekleedde Boulanger enkele jaren een hoge ambtelijke functie op het ministerie van Defensie. Hij uitte er openlijk zijn afkeer van de burgers die er werkten en voerde enkele legerhervormingen door.

De politicus Georges Clemenceau haalde de generaal naar de kabinetstafel. In 1886 werd hij minister van Defensie. Binnen het Franse establishment vonden velen de benoeming een affront. In hun ogen was hij te jong en had hij als militair ook weinig noemenswaardigs gepresteerd. Boulangers plannen joegen de elite nog meer angst aan. Het leger gold als een gedegen conservatief bolwerk. Maar in de persoon van de minister dreigde nu ook daar het roerige plebs het over te nemen. Boulanger pleitte voor algemene dienstplicht en wilde zelfs geen vrijstelling voor priesterstudenten. Tijdens een mijnwerkersstaking koos hij niet voor een harde opstelling. In plaats daarvan zei hij dat de soldaten hun rantsoenen met de stakers moesten delen.

In de zomer van 1886 onthief Boulanger – die nauwe contacten had gehad met koningsgezinden – alle prinsen in het leger uit hun officiersfunctie. Hij wilde zo de republiek redden en de monarchisten de wind uit de zeilen nemen. De maatregelen zaten sommigen erg hoog. De senator namens het departement Loire-Atlantique, een baron, daagde Boulanger zelfs uit voor een pistoolduel. Het wapen van de generaal weigerde op het beslissende moment. De baron schoot daarop in de lucht. In de ogen van de monarchisten was de afgang van de Defensieminister al groot genoeg. Als een generaal gesecondeerd door twee andere generaals al niet kon zorgen voor een schietklaar pistool, hoeveel generaals waren er dan wel niet nodig voor een kanonschot?

Na de aanhouding van een vermeende Franse spion door de Duitsers stond Boulanger vooraan bij manifestaties om krijgslustige teksten te roepen. Dankzij de matigende invloed van collega-bewindslieden kwam het niet tot nieuwe gevechten met Frankrijks aartsvijand.

Kabinetten volgden elkaar in het Frankrijk van die jaren snel achter elkaar op. In het voorjaar van 1887 trad er alweer een nieuwe ministersploeg aan, ditmaal zonder Boulanger. Die werd met veel steun verkozen in het parlement. Langzaam ontstond er een beweging rond de generaal. Een duidelijke leer was het boulangisme niet. De ideeën schoten heel veel kanten op, maar die populistische cocktail maakte ook dat er voor elk wat wils te halen viel: afkeer van democratie, bureaucratie en corruptie, anti-Duitse sentimenten, vreemdelingenhaat, antisemitisme en sociale hervormingen. Revanchisten, monarchisten, bonapartisten en zelfs sommige socialisten vonden de generaal een inspirerende figuur, die iets voor hun zaak kon betekenen. Of ze zagen hem als de nuttige idioot die de Derde Republiek omver kon werpen.

Boulanger kreeg in die jaren een sterrenstatus. In de winkels waren naar hem genoemde zeep, likeur en kaas te koop. Zo’n 100.000 bustes van de populaire generaal vonden hun weg naar alle hoeken van Frankijk. Voor de liefhebbers waren er speldjes met zijn portret. Wijdverbreide straatliederen verheerlijkten zijn leven en werk.

Boulanger en zijn naaste medewerkers bespeelden geraffineerd de massamedia, merendeels in handen van eigenaren met rechtse sympathieën. De beeltenis van de generaal keerde terug op zogeheten images d’Épinal, een soort vroege strips die actualiteiten lieten zien, en ook op een nog relatief jong medium, de foto. Tijdens verkiezingen werden 5 miljoen affiches met Boulangers beeltenis gedrukt. Met treinen konden ze ook nog eens razendsnel worden verspreid.

Als parlementariër bleek Boulanger geen groot succes. Van debatteren moest hij weinig hebben. De generaal verloor zich liever in wijdlopige betogen over grondwetshervormingen en de noodzaak van ontbinding van het parlement. In het parlement botste hij met de radicale regeringsleider Charles Floquet, die zich verbaal juist prima wist te redden in de politieke arena. Met beledigingen en steken onder water probeerde hij Boulanger uit de tent te lokken.

Dat lukte op 12 juli 1887, toen Floquet de republikeinse gezindheid van Boulanger in twijfel trok. Had de generaal die principes wel zo hoog zitten gezien zijn geregelde contacten met allerlei prinsen? De vraag was alleszins gerechtvaardigd, maar Boulanger ontstak in woede. Hij noemde Floquet ‘een schaamteloze leugenaar met de manieren van een slecht opgevoede schooljongen’.

Een verbaal gevecht in het parlement was nu niet langer voldoende. De twee heren besloten tot een duel. Floquet nam Clemenceau mee als een van zijn secondanten, maar kreeg weinig kansen toegedicht. Boulanger was een oud-militair en tien jaar jonger. De premier kwam toch als overwinnaar uit de tweestrijd. Met zijn degen wist hij zijn tegenstrever in de strot te raken. Boulanger vocht dagen voor zijn leven, maar herstelde. De nieuwe verwonding droeg bij aan zijn heroïsche imago.

De regering benoemde Boulanger tot legercommandant in Clermont-Ferrand, ver weg van Parijs in de Auvergne, in de hoop hem onschadelijk te maken. Het leidde bijna tot een volksopstand. In de stad verschenen volop affiches met de tekst ‘Hij zal terugkeren’. Op het Gare de Lyon, het station van waaruit de generaal zou vertrekken, blokkeerden zijn sympathisanten het spoor. Ze scandeerden: ‘Vertrek niet! Vertrek niet!’ Het duurde uren voordat het emplacement was ontruimd en de trein zich eindelijk in beweging kon zetten.

In januari 1889 won Boulanger met een indrukwekkend aantal stemmen opnieuw een zetel in het parlement. Veel van zijn aanhangers vonden dat nu het moment voor een machtsovername was gekomen. Boulanger zelf niet. Hij ging in een restaurant dineren met zijn maîtresse Marguerite de Bonnemains. Het publiek dromde samen voor de deur en de ramen van de horecagelegenheid en riep: ‘Naar het Élysée! Naar het Elysée!’, maar ook dat kon het revolutionaire vuur bij de generaal niet laten ontbranden.

Dat gebrek aan doortastendheid brak Boulanger op, zijn populariteit nam af. De regering greep die kans aan om een wet tegen geheime genootschappen in te dienen. Dat leidde tot het verbod van een genootschap dat erg op zijn hand was. Toen hij werd beschuldigd van samenzwering tegen de staat en er geruchten gingen over een spoedige arrestatie, werd de grond te heet onder Boulangers voeten. Hij vluchtte eerst naar Londen en daarna naar Brussel. In augustus 1889 werd hij bij verstek veroordeeld tot verbanning vanwege hoogverraad.

De generaal bleef in Brussel, waar hij samenleefde met Bonnemains. Hun verhouding stamde uit de tijd van zijn ministerschap. Aanvankelijk had ze niets van hem moeten hebben. Bonnemains was van betere komaf en noemde hem ‘het idool van het gepeupel’. Ze overleed op 15 juli 1891 aan tuberculose. Op haar graf op een kerkhof in Elsene bij Brussel kwam onder haar voornaam ‘Tot binnenkort’ te staan. Op 30 september van dat jaar sloeg Boulanger bij dat graf de hand aan zichzelf. Zijn stoffelijk overschot werd naast dat van haar begraven. Onder zijn voornaam op de steen stond de tekst: ‘Heb ik werkelijk tweeënhalve maand zonder jou kunnen leven?’

In zijn politieke testament legde Boulanger nog uit dat zijn liefdesverdriet hem geen andere keuze liet: ‘Nu ik het leven heb verlaten, heb ik slechts van één ding spijt: dat ik niet als soldaat voor mijn land sterf op het slagveld.’

Toen Clemenceau over de zelfgekozen dood van de generaal vernam, meesmuilde hij dat een ander grafschrift gepaster zou zijn: ‘Hier ligt generaal Boulanger, die is gestorven zoals hij leefde: als tweede luitenant.’ Clemenceau zag Boulangers levenseinde ook als een omslag in de Franse politiek: ‘De komedie is nu voorbij.’