De geschiedenis laat haar sporen na. Monumenten, voorwerpen en graven herinneren aan bijna vergeten personen. Hun verhaal wordt hier verteld. Deze keer de preparaten van Frederick Ruysch (1638-1731) in het Anatomisch Museum te Leiden. De menselijke preparaten van Frederick Ruysch zijn van een morbide schoonheid. In een bedje van sterk water ligt een kind rustig te slapen. Ieder moment kan het de ogen openen en zachte pruttelgeluidjes maken, zo lijkt het. Een kanten mutsje versterkt het serene beeld, dat alleen wordt verstoord door de wetenschap dat slechts het hoofd van het kindje in de glazen fles rust.

Tentoonstelling

Door zijn levensechte preparaten was Ruysch in heel Europa bekend. Ruysch was hoogleraar in de anatomie, gerechtsarts en stadsvroedmeester. Hierdoor had hij de beschikking over foetussen en lichamen van terechtgestelde misdadigers. Hij gebruikte ze bij zijn aanschouwelijk onderwijs en voor zijn onderzoek. Daarnaast stelde hij zijn collectie tentoon in een gebouw naast zijn huis. Zijn anatomisch kabinet was meer dan een halve eeuw een van de toeristische trekpleisters van Amsterdam en werd bezocht door de groten der aarde. Peter de Grote was zo gefascineerd door de lieftalligheid van een gebalsemd jongetje dat hij zich niet kon bedwingen en hem kuste. Later kocht de tsaar de hele verzameling voor dertigduizend gulden. Deze vormde de basis voor museum de Kunstkammer in Sint-Petersburg.

Techniek van Swammerdam

Ruysch perfectioneerde de techniek van Swammerdam, waarbij aderen en vaten met gekleurde was werden geïnjecteerd. Hierdoor bleef het lichaam ook na de dood in perfecte staat. Het werd zelfs vervolmaakt, meende de arts: `De lichamen, die mij vuijl, ja zomtijds zeer stinkende toegebragt worden, worden door onze konst bijkants in die staat gebragt als van een levendig en slapendt mensch, uijtgenomen alleen de beweging.’ De preparaten bevinden zich op het grensvlak van kunst en wetenschap. Ruysch gebruikte zijn techniek, die hij angstvallig geheimhield, om de werking van het menselijk lichaam te onderzoeken. Hij was volgens zijn biograaf P. Scheltema een echte ambachtsman, die van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat experimenteerde. Doordat hij een broertje dood had aan het bijhouden van vakliteratuur, ontdekte hij daarbij ook wel eens iets dat al door anderen was beschreven.

De lichamen, die mij vuijl, ja zomtijds zeer stinkende toegebragt worden, worden door onze konst bijkants in die staat gebragt als van een levendig en slapendt mensch, uijtgenomen alleen de beweging

Maar de preparaten in zijn kabinet hadden, net als de theaters waar men een anatomische les kon bijwonen, ook een andere functie. Ze verbeeldden de vanitasgedachte: al het aardse is vergankelijk. Het opschrift bij een foetus prentte de toeschouwer in: `O. wat ben ick geluckig, terwijl mijne beenderen nu zoo zagtkens leggen te rusten.’ Slechts in de eeuwigheid vond men uiteindelijk genade.

Confronterend en choquerend

De kralenkettingen, kanten mutsjes en manchetten waarmee Ruysch zijn gebalsemde lijkjes sierde, moesten de vredigheid van de dood benadrukken. Ze dienden een cultureel en geen wetenschappelijk doel. De verblufte bezoekers, die soms meenden dat de kinderen nog ademden, waren hiervan zeer onder de indruk.

Het is confronterend en choquerend, en toont de loop van het leven op even gruwelijke als geniale wijze

Toch appelleerden de preparaten door de wonderlijke combinatie van schoonheid en gruwelijkheid ook aan de sensatiezucht. Ruysch speelde daarop in en kon zo zijn technisch vakmanschap tonen. Op plankjes maakte hij bijvoorbeeld groteske installaties van blaasstenen, uitgeharde bloedvaten en dansende skeletjes. Naast het kinderhoofdje op sterk water is nog een tweede preparaat van Ruysch in Leiden bewaard gebleven. In een fles staat een negerarmpje met kanten manchet. Tussen de duim en de wijsvinger hangt een vrouwelijk geslachtsorgaan, dat de toeschouwer nadrukkelijk wordt voorgehouden. Het is confronterend en choquerend, en toont de loop van het leven op even gruwelijke als geniale wijze.