De geschiedenis laat haar sporen na. Monumenten, voorwerpen en graven herinneren aan bijna vergeten personen. Hun verhaal wordt hier verteld. Deze keer de stenen van Tjerk Vermaning (1929-1987) in het Drents Museum te Assen. Zijn ze echt of niet?
Eind december 1964 haastte een man zich door de blubber van een net geploegde akker bij Hoogersmilde. ‘En oh, daar gebeurde het, mijn hart stond bijna stil, want toen ik op het punt kwam, waar ik toen in 1963 dat stuk had gevonden, lagen aan het oppervlak drie vuistbijlen, enige schrapers, schaven en een prachtige speerpunt. Als zo iets voor je ligt, dat nog nooit in Nederland is gevonden, dan gaat er iets door je heen. Ik heb ze in mijn hand genomen en ik heb gejankt van vreugde.’ De Drentse amateur-archeoloog Tjerk Vermaning had de Nederlandse geschiedenis met minstens veertigduizend jaar verlengd.
        Vermaning kwam uit een arm gezin, hij had nauwelijks opleiding genoten. Hij verdiende de kost als schipper en grasmaaiermonteur, maar zijn grote liefde was archeologie. Zo vaak als mogelijk zocht hij stenen werktuigen. Volgens Jaap Beuker, conservator archeologie van het Drents Museum, had hij een fabelachtige kennis van het veld. ‘Hij hield briefjes bij met vindplaatsen. Daarop stonden teksten als: “daar waar ik het hert zag”. Dat was voldoende om na jaren een plek terug te vinden.’ Vermaning beredeneerde slim waar iets kon liggen en had een scherp oog voor het onderscheid tussen werktuigen en gewone vuurstenen.
        Na de vondst bij Hoogersmilde, de eerste waarbij meerdere voorwerpen uit het midden-Paleolithicum (125.000 tot 55.000 jaar geleden) opdoken, rees zijn ster snel. Vermaning verwierf nationale faam. In 1966 kreeg hij de culturele prijs van Drenthe en later een jaartoelage van de provincie. Het provinciaal museum kocht voor tienduizenden guldens uit zijn collectie. Maar het vurig gewenste eredoctoraat, een bewijs van wetenschappelijke erkenning, kreeg hij nooit.

In 1975 viel Vermaning van zijn troon. De Groningse archeoloog Dick Stapert, die de vondsten voor zijn proefschrift onderzocht, bestempelde ze als vervalst. Geschrokken deed de provincie aangifte. Vermaning werd op 18 maart gearresteerd. De kranten stonden bol: ‘Tjerk Vermaning lakte zelf de eeuwen op zijn vondsten’ en ‘Grasmachineslijper had hele wetenschap bij de neus’. De amateur-archeoloog zou slim hebben geprofiteerd van het gebrek aan wetenschappelijke kennis van deze nog nauwelijks onderzochte periode.
        De rechtszaak werd een pandemonium. Deskundigen spraken elkaar tegen, de rechter kon het amper volgen en Vermaning, die volhield onschuldig te zijn, vermaakte het publiek met snedige opmerkingen. Dat kreeg de indruk dat hier een onschuldige amateur door de gevestigde wetenschap werd gedwarsboomd. Nadat Vermaning in eerste aanleg werd veroordeeld, hield het gerechtshof zich in hoger beroep op de vlakte. Het achtte het mogelijk dat de stenen vals waren, maar was niet overtuigd dat Vermaning ze vervalst had.
        Over de kwestie werden documentaires en toneelstukken gemaakt. Jarenlang sleepten de disputen voort; tussen amateurs en wetenschappers ontstond wantrouwen. Het Drents Museum neemt geen standpunt in. In de gang tussen twee zalen staat een kleine vitrine met daarin een aantal van de omstreden vondsten. Daarnaast is een tekstbord geplaatst met artikelen voor en tegen Vermaning. Jaap Beuker: ‘Veel bezoekers komen speciaal hiervoor. Het intrigeert nog steeds enorm.’ Overigens bezit het museum nog vele tienduizenden andere stenen van Vermaning; slechts een klein deel is omstreden.
        Archeoloog Dick Stapert is, evenals zijn collega Mark Niekus die de omstreden vondsten vergeleek met nieuwe, van mening dat wetenschappelijk is bewezen dat Vermanings stenen vervalsingen zijn. Maar nog steeds is een aantal archeologen, zo blijkt bijvoorbeeld uit discussies op de website Archeoforum, daarvan niet overtuigd.