Proefschriften, lezingen of artikelen kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Olivier Hekster onderzocht de beeldvorming rond de Romeinse keizer Commodus, en concludeerde dat die minder leidde aan grootheidswaanzin dan altijd werd gedacht.
Commodus staat bekend als een wrede, gekke keizer, die zo arrogant was zich te identificeren met de god-held Hercules. Bovendien hing hij de held uit door mee te doen aan gladiatorengevechten – zonder zelf echt gevaar te lopen. `Maar Commodus heeft last gehad van een slechte pers,’ zegt historicus Olivier Hekster. `Hij tastte de macht van de senaat aan, en het waren de senatoren die geschiedenis schreven. Daarom hebben we nu zo’n negatief beeld van hem.’
Hekster promoveerde onlangs op Commodus. An Emperor at the Crossroads. `Ik kan niet zeggen of Commodus wreed was of niet. Eerlijk gezegd denk ik dat geen enkele Romeinse keizer echt aardig is geweest. Maar de bronnen die berichten over Commodus’ wreedheid zijn bevooroordeeld.
Toen Commodus geboren werd, was zijn vader, Marcus Aurelius, al keizer. Commodus is van het begin af aan opgevoed met het idee dat hij keizer zou worden. Dat was uniek. Een eeuw lang hadden keizers helemaal geen zonen gehad die oud genoeg werden om hen op te volgen. Gedurende die tijd had men altijd gedacht dat de senaat het machtigste orgaan was in het Romeinse Rijk. De keizers hadden dat beeld bewust in stand gehouden. Ze deden alsof hun benoeming de keuze was van de senaat, alsof ze niet meer waren dan de eerste burger van Rome.
Maar toen Marcus Aurelius stierf, in 180, kon de senaat niet om Commodus heen; dat zou tot een burgeroorlog hebben geleid. Commodus werd keizer omdat zijn vader keizer was, niet omdat de senaat dat wilde. Hij legitimeerde zijn keizerschap daarom met behulp van de goddelijke voorzienigheid: hij was uitverkoren om keizer te worden. Daarmee passeerde hij openlijk de senaat.
Commodus was pas negentien jaar toen hij alleenheerser werd. Hij had nauwelijks politieke en militaire ervaring. Zijn positie was zwak. De senaat verwachtte waarschijnlijk dat hij makkelijk te manipuleren zou zijn. Maar Commodus wilde een sterke keizer worden. Daarom richtte hij zich op de militairen en het gewone volk. Hij plaatste mannen uit de lagere klassen op hoge posities. Zij waren volkomen van hem afhankelijk. Als hij zou overlijden, waren ze nergens meer. Commodus maakte zichzelf onmisbaar.
Ik heb munten onderzocht die ten tijde van zijn heerschappij in omloop zijn gebracht. De munten, die in Rome werden geslagen, werden in het hele rijk gebruikt. Ze waren heel geschikt om propagandaboodschappen mee door het rijk te zenden. Vanaf 190 laat Commodus zich afbeelden als Hercules, de held die god werd. Daaruit is vaak geconcludeerd dat hij overmoedig was. Maar keizers voor hem hadden hetzelfde gedaan. Hercules was een populaire held, die vele verschijningsvormen had. Keizers konden de Hercules kiezen die het best bij hen paste. De keizer trad in de voetsporen van Hercules, maar de die werden zorgvuldig zo afgemeten dat de voeten van de keizer erin pasten.
Commodus’ identificatie met Hercules was daarom geen teken van hoogmoedswaanzin. Zijn opvolger, Septimius Severus, liet zich op precies dezelfde manier als Hercules afbeelden. Dat paste binnen een programma waarin de keizer zich presenteerde als sterke man. Met behulp van Hercules benadrukte Commodus zijn virtus – zijn moed, zijn dapperheid, een kardinale eigenschap voor een keizer. Daarom vocht hij ook als gladiator. Het gewone volk vond dat waarschijnlijk prachtig, ook al wist iedereen dat hij nauwelijks risico liep.
Als je als keizer een conflict had met de senaat, werd je afgeschilderd volgens het totaalpakket “wrede keizer”. Dat betekende ook dat je incest had met je moeder of je zus, of met allebei tegelijk; en dat je moordlustig was en wreed. Commodus zou zijn slavinnen hebben hernoemd naar zijn moeder, voordat hij zich met hen aan allerlei orgastische rituelen overgaf. Omdat historici zich meestal op schriftelijke bronnen baseren, is het negatieve beeld dat de senaat vanheem heeft geschetst lang dominant geweest.’
COMMODUS. AN EMPEROR AT THE CROSSROADS, door Olivier Hekster. 247 p. Uitgeverij Gieben. 67 euro
Wilt u een lezing van Olivier Hekster bijwonen? Kom dan op 20 april 2020 naar de collegedag Macht in Rome in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
