Alle artikelen
In 1991 dook in een VPRO-televisieprogramma plotseling een man op die vertelde op 30 juni 1924 de Nederlandse schrijver, zionist, ex-zionist en homoseksueel Jacob Israël de Haan te hebben vermoord. In de biografie van De Haan die Jan Fontijn nu publiceert, wordt nauwkeurig uit de doeken gedaan wat diens beweegredenen waren. De Haan was weliswaar vol zionistische ideeën naar het Beloofde Land gekomen, maar bespeurde al snel de haat tussen Arabieren en Joden én tussen zionistische Joden en orthodoxe Joden, en schreef daarover kritische artikelen in Britse en Nederlandse kranten.
Het was wachten op wraak – hij werd al enige tijd bedreigd -, en die kwam uiteindelijk van de zionistische Haganah. De Haan werd door deze paramilitaire beweging geschaduwd en er vond zelfs een ontmoeting plaats met zijn moordenaar. In het televisieprogramma onthulde deze dat de opdracht van ‘hogerop’ kwam, van de latere president van Israël Izhak Ben Zwi. Het was dus een politieke moord, maar uit de nauwkeurig geschreven biografie van Fontijn blijkt ook dat De Haan veel controversiële eigenschappen had, waardoor hij vaak mensen tegen zich in het harnas joeg.
De Haan, geboren in Smilde, broer van de schrijfster Carry van Bruggen, had een vader die ook het talent had om zijn omgeving op de kast te jagen. Als gazzen of voorzanger van de synagoge in Smilde kreeg hij ruzie met zijn bestuur, en in Gorredijk was het precies hetzelfde verhaal. Ook in Zaandam liep het mis, en vader nam op literaire wijze wraak door onder pseudoniem een feuilleton te publiceren in het Centraal Blad voor Israëlieten onder de titel ‘Rabbijn en Anti-Semiet’. Zijn zoon Jacob volgde de kweekschool, maar was zo onrustig dat hij steeds van baan wisselde. Hij begon te schrijven en kwam in contact met de Tachtigers; met name met Frederik van Eeden bouwde hij een hechte vriendschap op. Al is dat misschien een eufemisme: De Haan raakte verliefd op zijn idool. En hiermee benoemt Fontijn een aspect van De Haans persoon dat in een eerdere biografie van Jaap Meijer goeddeels onderbelicht is gebleven: De Haans homoseksualiteit en pedofilie. Zoals dat toen gebruikelijk was voor homoseksuelen, trouwde hij met een vrouw, de negen jaar oudere gemeentearts van Amsterdam, Johanna van Maarseveen. Maar alleen al uit de gedichten die hij over haar schreef, begrijpen we dat dit huwelijk een dekmantel was:
Toe, laten wij te saampjes
Een beetje aardig liegen
Met allemaal lieve naampjes
Kan ik je wel bedriegen
Fontijn laat schroomvallig in het midden of De Haan de liefde met jongens geconsummeerd heeft, maar zeker is in elk geval dat hij een groot schandaal veroorzaakte met de publicatie van zijn roman Pijpelijntjes (1904). Nooit was er in de Nederlandse literatuur zo openlijk gesproken over homoseksualiteit. En dat kwam hem duur te staan. De Haan was net lid van de SDAP geworden en voerde de redactie van de kinderrubriek in Het Volk. De hoofdredacteur van de socialistische krant P.L. Tak liet weten dat het de schrijver duidelijk zal zijn ‘dat na verschijnen van dit boek’ zijn medewerking aan de krant beëindigd werd.
Fontijn besteedt de meeste aandacht aan de laatste vijf jaren van De Haan, toen hij in Israël woonde, aan zijn artikelen die in het Algemeen Handelsblad verschenen. Toch zijn de hoofdstukken over zijn reizen door Engeland en Rusland en de vele polemieken over zionisme, pathologie en zo meer de sterkste. De Haan leefde in een onrustige tijd, maar het was zijn eigen innerlijke onrust, zo maakt Fontijn goed duidelijk, die zorgde voor dit turbulente leven. In Jeruzalem ging hij elke dag bidden bij de Klaagmuur, maar nam daar ook de gelegenheid het aan te leggen met aantrekkelijke Arabische jongens. De Haan was een merkwaardige provocerende figuur, maar hij heeft rake dingen gezegd over het Midden-Oosten die nu nog steeds actueel zijn: ‘De Joden zijn dan wel een volk zonder land, Palestina is geen land zonder volk.’
Hans Renders is directeur van het Biografie Instituut (RUG) en bespreekt elke maand een recent verschenen biografie.
Dit artikel is exclusief voor abonnees
BOEKEN: Jan Fontijn – Onrust. Het leven van Jacob Israël de Haan
In 1991 dook in een VPRO-televisieprogramma plotseling een man op die vertelde op 30 juni 1924 de Nederlandse schrijver, zionist, ex-zionist en homoseksueel Jacob Israël de Haan te hebben vermoord. In de biografie van De Haan die Jan Fontijn nu publiceert, wordt nauwkeurig uit de doeken gedaan wat diens beweegredenen waren. De Haan was weliswaar...
BOEKEN: George Harinck – Aan het roer staat het hart
Eenzaam vierde ARP-leider Abraham Kuyper op zondag 29 oktober 1905 zijn 68ste verjaardag in Hotel Kist aan de haven van Sebastopol op de Krim. De vorige dag was hij per boot vanuit Odessa gearriveerd. Verjaardagspost ontving hij niet, omdat de Revolutie van 1905 inmiddels in volle gang was en verbindingen verbroken waren. De voorgaande week...
BOEKEN: Ariëtte Dekker – Leven op krediet. Anton Kröller (1862-1941)
De Rotterdamse ondernemer Anton Kröller is tegenwoordig vrijwel alleen nog bekend als de echtgenoot van Helene Kröller-Müller, de vrouw wier gigantische kunstcollectie de basis vormde voor het prachtige museum in Otterloo. Anton Kröller geldt in dit verband vooral als de man met de portemonnee, de zakenman die de aanschaf van al die Van Goghs, Cézannes...
BOEKEN: Philipe Sénac – Charlemagne et Mahomet, Michel Winock – François Mitterand
Sinds enkele jaren groeit de belangstelling voor de relaties tussen Europa en de islamitische wereld. Een fascinerend onderzoeksterrein, waarvoor vanwege de huidige politieke verwikkelingen veel aandacht is. Philippe Sénac buigt zich in Charlemagne et Mahomet: En Espagne over de relaties tussen de Karolingen en het door moslims veroverde Andalusië in de achtste en negende eeuw. ...
FILM: 1864
Met volkeren die zich wentelen in zelfgenoegzaamheid loopt het zelden goed af. Arrogantie en superioriteitsgevoel vertroebelen het zicht op de werkelijkheid, met desastreuze gevolgen. De Denen ervoeren het in 1864, toen ze verpletterend werden verslagen in de Tweede Deens-Pruisische Oorlog. De nederlaag was zo traumatisch dat Denemarken er grondig door veranderde. Het land keerde zich...
SIGNALEMENTEN FILM: Marguerite
Marguerite Xavier Giannoli Vanaf 15 oktober in de bioscoop Als een kraai zo vals zingen en toch carrière willen maken als operazangeres. Een raar streven, maar het was desondanks de ambitie van de Amerikaanse operazangeres Florence Foster Jenkins (1868-1944). Op YouTube is te horen hoe vals deze vrouw zong, maar daar dacht ze...
TENTOONSTELLING: Nationaal Monument Kamp Vught
Kun je een tentoonstelling over de werkkampen in de Sovjet-Unie houden in een voormalig SS-concentratiekamp? Een kamp waar tijdens de Duitse bezetting Joden en andere slachtoffers zijn opgesloten? Het gebeurt in elk geval bij het Nationaal Monument Kamp Vught. Hier is de expositie De Goelag. Terreur en willekeur in de Sovjet-Unie te zien. Er is...
De naoorlogse welvaart
De afgelopen zeventig jaar heeft West-Europa een periode van ongekende voorspoed en vrede gekend. Veel zaken waarvan mensen vroeger alleen durfden te dromen zijn nu heel gewoon. Nooit meer oorlog – vrede! Dat was een van de vurigste dromen die mensen in de jaren veertig en vijftig koesterden. Die droom is niet alleen wat betreft...
Een Oost-Duitse spion bij bondskanselier Willy Brandt
In 1974 bleek dat er een Oost-Duitse spion rondliep op het kantoor van bondskanselier Willy Brandt. Hij trad daarom af – tot zijn eigen grote spijt, maar ook tot die van de DDR. Het land had geprofiteerd van Brandts ontspanningspolitiek en hem soms zelfs gesteund. ‘Willy Brandt had de pretentie kanselier van de vrede te...
De echte Van Dale
Hoofdonderwijzer Johan Hendrik van Dale geldt als het brein achter het beroemde woordenboek, de Dikke Van Dale. Maar wie was hij eigenlijk? En was zijn rol als lexicograaf wel zo groot als vaak wordt aangenomen? Het doorgaans nogal slaperige Zeeuws-Vlaamse vestingstadje Sluis zag op donderdag 4 september 1924 zwart van de mensen. Zij...
Filips II (1527-1598)
De Spaanse koning Filips II heerste over een rijk waar de zon nooit onderging. Hij had moeite het overzicht te bewaren en probeerde het bestuur te centraliseren. Juist dat kostte hem uiteindelijk zijn rijkste gebiedsdeel, de Nederlanden. Op 31 maart 1578 verliet Juan de Escobedo het paleis van de prinses van Éboli. Hij was zo...
Koning Willem I in 10 besluiten
Koning Willem I had een enorme werklust. Tijdens zijn regeerperiode, van 1813 tot 1840, nam hij duizenden besluiten – samen goed voor een archief van bijna een kilometer planklengte. Een selectie van tien bijzondere wetten. Loterij 6 december 1813 Op 30 november 1813 komt prins Willem Frederik – de latere Willem I – aan op...
