Alle artikelen

Proefschriften, lezingen en studies kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Remco van Diepen beschreef de massale protesten tegen de kruisraketten in de jaren tachtig en verbaasde zich over de hoog oplopende emoties.

Meer dan een half miljoen mensen demonstreerden in oktober 1983 in Den Haag tegen plaatsing van 48 kruisraketten op Nederlandse bodem. Een volkspetitionnement tegen kruisraketten, van de gezamelijke vredesorganisaties, werd door 3,75 miljoen Nederlanders, een kwart van de totale bevolking, ondertekend. De dreigende komst van de kruisraket in de jaren tachtig leidde tot een van de grootste binnenlandse debatten in de twintigste eeuw, waarbij voor- en tegenstanders elkaar verketterden, huwelijken uiteenvielen en jarenlange vriendschappen werden opgezegd.

‘Wat me vooral is opgevallen zijn de emotionele argumenten en de harde toon waarop de discussie werd gevoerd’ zegt Remco van Diepen (1969), auteur van Hollanditis. Nederland en het kernwapendebat 1977-1987. ‘Het waren echt hysterische toestanden. Artsen raadden de regering aan om zelfmoordpillen uit te delen. Dominees noemden kernwapens “onchristelijk” en “in strijd met Gods heil voor deze wereld”. Er ontstond zo’n grote kloof tussen rechts en links dat er geen discussie meer mogelijk was, een ontwikkeling, die je in het huidige integratiedebat ook ziet. Zelf vind ik het gevaarlijk om te zeggen: “Ik ben tegen kernwapens dus ik ben superieur aan jou.” En dat is wat er gebeurde.’

Van Diepen geeft met Hollanditis, dat grotendeels gebaseerd is op secundaire literatuur, niet alleen een overzicht. Hij schreef ook een kritisch boek over de idealisten uit die tijd, dat door NRC Handelsblad-redacteur Sjoerd de Jong zelfs ‘een rechts boek’ werd genoemd. Van Diepen: ‘Ik vind het opmerkelijk dat zoveel mensen de Westerse maatschappij verwierpen, Mao omarmden en de CPN met zijn kadaverdiscipline steunden. Maar ik heb niet de indruk gewekt dat Mient Jan Faber, de secretaris van het Interkerkelijk Vredesoverleg (IKV) niet goed bij zijn hoofd was. Ook in de jaren tachtig waren er mensen die kritische vragen stelden, zoals historicus Maarten Brands, Vrij Nederland-columniste Renate Rubinstein en NRC Handelsblad-columnist J.L.Heldring. Zij hadden bij nader inzien gelijk. Ik vind dat ik dat in het boek ook mag zeggen.’

Gidsland
Een geval van ‘Hollanditis’ noemde de Brits-Israelische historicus Walter Laqueur de massale protesten in 1981, in een afkeurend artikel. Hij bedoelde ermee dat Nederlanders zich afkeerden van het conflict tussen Oost en West, net zoals ze hun kop in het zand hadden gestoken voor het dreigende gevaar van Hitler-Duitsland. ‘Er zit wel wat in’, zegt Van Diepen. ‘Politieke culturen worden deels door het verleden gevormd. Moralisme en aandacht voor de internationale rechtsorde horen bij Nederland. Nederland zag zichzelf als gidsland in de jaren tachtig, toen veel mensen geloofden dat Nederland het initiatief moest nemen om kernwapens de wereld uit te helpen. En toen VN-soldaten in de jaren negentig naar Srebrenica vertrokken, zag je opnieuw de gedachte: als wij het doen, gaan andere landen ons wel volgen.’

Volgens Van Diepen is het een typisch Nederlands idee dat politiek christelijk moet zijn, gebaseerd op de bijbel. ‘De Nederlandse politiek is vaak theologie met andere middelen. Machtspolitiek vinden Nederlanders verdorven. We wonen dan ook in een klein land zonder macht, dat tussen 1815 en 1940 neutraal was.’

Ook in zijn proefschrift Voor Volkenbond en Vrede (1999) beschreef Van Diepen de moralistische visie die Nederlanders op politiek hebben. ‘Daar moeten ethiek, moraal en emoties in. Maar Nederland heeft geen neiging tot pacifisme zoals Laqueur ook beweerde, denk maar aan de koloniale oorlogen. Het pacifisme is altijd onbeduidend geweest. Een meerderheid van de bevolking was misschien tegen kruisraketten op Nederlandse bodem, maar niet tegen de NAVO. En ook de Vredesbeweging was niet tegen de NAVO. Die beweging was heel breed, variërend van radicale groepen tot ongeruste CDA-stemmers. Secretaris Mient Jan Faber, die iedereen bij elkaar moest houden, ging zelf steeds meer tot het establishment behoren. Hij had het telefoonnummer van Lubbers in zijn adresboekje.’

Zoals door tegenstanders van kernwapens wel is gesuggereerd, was het besluit tot plaatsing geen akkoord dat Amerika de NAVO-landen door de strot duwde, zegt Van Diepen. Het was een gezamelijk besluit van de vier grote NAVO-staten Duitsland, Frankrijk, Engeland en de Verenigde Staten. ‘Er stonden allang kernwapens in Nederland, daar was nooit een debat over geweest. Ze waren rond 1959 in het geheim gestationeerd.’

Reagan
Het jaar 1986, waarin het CDA van Ruud Lubbers met een grote meerderheid van stemmen werd gekozen, ziet Van Diepen als het symbolische einde van de ‘lange jaren zestig’, waarmee hij de periode tussen 1966 en 1986 omschrijft. ‘De Vredesbeweging was een laatste poging om de maatschappij te veranderen. Maar uiteindelijk is de Koude Oorlog beëindigd door Reagan en Gorbatsjov, samen met de dissidenten uit de Sovjet Unie en de Oostbloklanden. De verdienste van Reagan is daarbij groot. Hij hield zijn rug recht bij mensen als Breznjev maar hij sloot wel compromissen met Gorbatjov.’

Veel aandacht in Hollanditis krijgt de Partij van de Arbeid, die zich in de jaren tachtig met hand en tand tegen het NAVO-besluit verzette. ‘Tijdens de jaren zeventig week het defensiebeleid van de PvdA nauwelijks af van dat van voorgaande kabinetten. Den Uyl was iemand die redelijk pragmatisch was en van buitenlandse politiek weinig kaas had gegeten. Hij dacht dat hij de boel wel kon sturen, maar op een gegeven moment was zijn achterban zo radicaal geworden, dat hij wel moest toegeven. Mient Jan Faber noemde de PvdA het ‘linkse Staphorst’. Het onverzoenlijke standpunt inzake kruisraketten heeft zeker bijgedragen aan de jarenlange oppositie van de PvdA na 1977.’

Hollanditis. Nederland en het kernwapendebat 1977-1987 door Remco van Diepen. 503 p. Bert Bakker, € 30,–