Proefschriften, lezingen en studies kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Pieter Spierenburg betoogt dat met de komst van een romantischer relatiebeeld ook het soort moorden veranderde.

In de eerste helft van de achttiende eeuw was 44 procent van de slachtoffers van moord in Amsterdam geen bekende van de dader. Meestal ging het om mesgevechten die uit de hand waren gelopen. Rond 1750 vond er een enorme omslag plaats in de relatie tussen daders en slachtoffers van moord en doodslag. Vanaf dat moment waren moordenaars vaak mensen uit de intieme kring van slachtoffer.

‘Voor die tijd waren huwelijken anders. Mensen deelden wel een bed, maar overdag waren de mannen vooral bij de mannen en de vrouwen bij de vrouwen. Daarvoor in de plaats kwam op een gegeven moment de romantische liefde, waarbij man en vrouw liever tijd met elkaar doorbrachten,’ aldus Spierenburg.

Dat dit risico’s met zich meebracht, illustreert hij met de moord op Cecilia Donker. Op 1 december 1766 werd zij door haar man Nathaniel Donker gewurgd. Samen met zijn minnares Doortje Borstelman sneed hij haar lichaam in stukken en gooide hij de delen in het water achter de Haarlemmerpoort in Amsterdam.

‘Bij een “klassieke” verhouding had een man naast zijn huwelijk nog een maîtresse, die hij onderhield als hij daarvoor geld had. Een paar keer in de week ging hij dan bij zo’n vrouw langs. Dat werd in de hogere klassen wel gebillijkt. Bij Nathaniel en Doortje was dat patroon anders. Hij ging er met haar vandoor omdat hij altijd bij haar wilde zijn. Beïnvloed door de nieuwe ideeën ging hij over de grens van wat men eerbaar vond,’ meent Spierenburg. Omdat Nathaniel haar verliet, liet zijn vrouw zijn geld in beslag nemen, waarna de twee geliefden besloten om de vrouw uit de weg te ruimen. 

Liedjes
De moorden op Cecilia en Annaatje maakten veel indruk op hun tijdgenoten. De typisch romantische elementen zoals de passie van Van Gogh en zijn in bloed geschreven brief inspireerden hen tot het schrijven van pamfletten, boekjes en zelfs liedjes. De bekentenis van Van Gogh verscheen in druk, met de beruchte brief als lokkertje.

De brief in bloed heeft Spierenburg overigens zelf een mysterie opgeleverd. Het origineel werd als verloren beschouwd; er was alleen een kopie van bekend. Voor zijn boek dook Spierenburg diep in de gerechtelijke archieven in Amsterdam. In een van de dossiers die hij onderzocht, vond hij een klein stukje papier. Het was een fragment van de brief in een handschrift dat hij als dat van Van Gogh herkende. Spierenburg: ‘Dat zijn de krenten uit de pap, als je je jaren in zo’n zaak verdiept hebt, en je krijgt zoiets in handen.’

Om erachter te komen of Van Gogh echt zijn bloed had gebruikt, liet het archief het fragment opsturen naar het gerechtelijk laboratorium in Rijswijk. De inkt op het papier was weliswaar zwart, maar bloed kan in tweehonderd jaar verkleuren. Toen Spierenburg later naar het resultaat informeerde, bleek de brief te zijn verdwenen. ‘Het is onduidelijk of het fragment wel in Rijswijk is geweest. De tekst hoort weer in het dossier te zitten, maar daar is hij niet.’ Het archief beschouwt het origineel nu weer als vermist. 

Written in Blood. Fatal Attraction in Enlightenment Amsterdam door Pieter Spierenburg. 232 p. The Ohio State University Press, euro 44,55