Alle artikelen
Het is de taak van Duitsland om de leiding in Europa over te nemen, zei jurist en nazisympathisant Carl Schmitt in april 1939. De Volkenbond had afgedaan en daarom moest Duitsland de regio nieuwe stabiliteit geven. ‘Die manier van denken lag aan de basis van de Duitse gebiedsuitbreidingen,’ zegt de Engelse historicus Mark Mazower, die doceert aan Columbia University. Van Mazower verscheen dit jaar Hitler’s Empire. Nazi Rule in Occupied Europe, onlangs vertaald als Hitlers wereldrijk.
‘De manier van denken van de nazi’s leek sterk op koloniale opvattingen die heersten in Frankrijk, Engeland en Nederland,’ zegt Mazower. ‘We zijn geneigd kolonialisme te beschouwen als iets wat zich afspeelde in andere delen van de wereld. Maar in feite deden de Duitsers hetzelfde in Oost-Europa als andere Europeanen in hun koloniën: ze namen de macht over in de overtuiging dat zij superieur waren en stelden voor zichzelf andere regels op dan voor hun ondergeschikten.’ In dat opzicht was Hitlers Derde Rijk volgens Mazower minder uitzonderlijk dan vaak wordt gedacht.
‘Hitler zag een sterk Europa onder leiding van Duitsland als de oplossing van tal van politieke problemen, zoals de opkomst van de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, de instabiliteit van Europa en het vermeende rassenprobleem.’ Bovendien had Duitsland zelf nooit een koloniaal rijk opgebouwd buiten Europa, zoals andere West-Europese mogendheden. In dat opzicht waren de Duitse veroveringen binnen Europa te beschouwen als een inhaalslag.
De nazi’s keken deze opvattingen onder meer af van de Verenigde Staten met hun Monroe-doctrine. Die wees elke inmenging van buitenaf af, ook als de Verenigde Staten hun gebied uitbreidden. Zo moest het ook in Europa gaan: als Duitsland de rest van het werelddeel aan zich onderwierp, had niemand daar iets mee te maken – de failliete Volkenbond niet en de Amerikanen ook niet.
‘Hitler had ook veel bewondering voor het koloniale wereldrijk dat de Engelsen hadden opgebouwd,’ zegt Mazower. ‘Hij was zeer te spreken over de manier waarop ze dat bestuurden.’ Hun ondernemende, energieke en onbuigzame karakter was volgens Hitler uitermate geschikt om lagere volkeren te leiden. Wat Hitler betrof hoefde het Britse koloniale rijk dan ook helemaal niet te verdwijnen, temeer niet omdat hij ervan overtuigd was dat de Engelsen na verloop van tijd minder vijandig tegenover nazi-Duitsland zouden komen te staan. Dat Japan uiteindelijk Duitslands bondgenoot in Azië zou worden, had Hitler dan ook lang niet voorzien.
Intussen kregen de nazi’s problemen met hun eigen theorie, in de eerste plaats in Oost-Europa. Mazower: ‘Omdat de nazi’s zo sterk neerkeken op de Slaven, voerden ze in die landen een louter destructief bewind.’ Een plan voor opbouw in de verdere toekomst leek er niet te zijn.
‘In het westen wist Hitler niet hoe hij zich moest opstellen tegen onderworpen volkeren als de Fransen en de Noren,’ zegt Mazower. ‘In de opvatting van de nazi’s waren zij niet zo minderwaardig als de Slaven en daarom had Hitler geen idee hoe hij die landen eigenlijk moest regeren.’
Binnen de relaties met Spanje en Italië, ten slotte, stelden de Duitsers zich opnieuw superieur op. ‘Ze keken neer op de Italianen en de Spanjaarden die met hen mee kwamen vechten. Daardoor hebben ze nooit goed met andere fascisten samengewerkt.’
Het is opvallend hoe slecht de nazi’s hun plannen van tevoren hadden doordacht, vindt Mazower. Aanvankelijk werkte de tactiek van ongekend snelle veroveringen, maar uiteindelijk liep deze weg dood. Al snel kwam er een groot verschil tussen de door Duitsland bezette gebieden en de traditionele koloniën aan het licht. Mazower: ‘De snelheid van de veroveringen en de mate van destructie onder Hitler waren ongekend. De koloniale mogendheden hebben op vreselijke manieren huisgehouden, maar nooit met de vernietigende doelgerichtheid van Hitler.’
Volgens Mazower openden de misdaden van de nazi’s veel West-Europeanen de ogen voor de onrechtvaardigheid van hun eigen koloniale regimes. ‘Dat betekende natuurlijk niet dat daarmee in één keer alle koloniën zelfbestuur kregen.’ Het verzet tegen de westerse overheersing kwam vooral uit de koloniën zelf en de overheersers waren aanvankelijk niet van plan daaraan toe te geven. ‘Maar toch was er na de Tweede Wereldoorlog iets veranderd,’ benadrukt Mazower. Het geloof in de blanke superioriteit wankelde. Zo bevorderde de val van het laatste Europese koloniale rijk het einde van alle andere.
Mark Mazower, Hitlers wereldrijk. De overheersing van Europa door de nazi’s. 850 p. Contact, € 69,95 (verschijnt februari 2009)
Dit artikel is exclusief voor abonnees
‘De nazi’s dachten als kolonialen’
Het is de taak van Duitsland om de leiding in Europa over te nemen, zei jurist en nazisympathisant Carl Schmitt in april 1939. De Volkenbond had afgedaan en daarom moest Duitsland de regio nieuwe stabiliteit geven. ‘Die manier van denken lag aan de basis van de Duitse gebiedsuitbreidingen,’ zegt de Engelse historicus Mark Mazower, die...
Krachtwijken nieuwe kans voor opbouwwerker
Het kabinet wil samen met burgers achterstandswijken veranderen in krachtwijken. Dat opent nieuwe perspectieven voor een bedreigde beroepsgroep: de opbouwwerkers. Wie kent hem nog? Met spijkerjasje, gympen en zware shag mobiliseerde de opbouwwerker in de jaren zestig en zeventig de bewoners van grote stadswijken om hun leefomgeving te verbeteren en de maatschappij te veranderen. Hij...
‘Handen af van 4 mei’
Staatssecretaris Bussemaker van Volksgezondheid, Welzijn en Sport wil allochtonen meer betrekken bij de jaarlijkse herdenkingen van de Tweede Wereldoorlog. In het verlengde hiervan lag de stelling van deze maand: ‘Het is onzin om de 4 mei-herdenking in te zetten voor de integratie van nieuwe Nederlanders.’ Het merendeel van de lezers van Historisch Nieuwsblad is het...
‘Indonesië was Nederlands gebied, de regering verdedigde haar rechten’
Overlevenden van de Nederlandse militaire aanval op het Indonesische dorp Rawagede in 1947 eisen geld van de Nederlandse staat. Als het aan de lezers van Historisch Nieuwsblad ligt, maken zij weinig kans. Slechts 41 procent van de 390 forumdeelnemers van deze maand reageert positief op de stelling ‘Nederland moet de slachtoffers van de Politionele Acties...
‘Engelsen willen er niet aan dat de Republiek hen de baas was’
De Britse historica Lisa Jardine geeft op 4 december op uitnodiging van Historisch Nieuwsblad en de Koninklijke Bibliotheek een lezing over Constantijn Huygens. Die vormde tijdens het bewind van stadhouder-koning Willem III een belangrijke schakel tussen Nederland en Engeland. Volgens Jardine legden Nederlanders de basis voor het Engelse wereldrijk. In de Koninklijke Bibliotheek...
‘Bouwfraude niet te voorkomen’
De gemeente Alphen aan den Rijn is voor miljoenen euro gedupeerd door frauduleuze bouwbedrijven. Niets nieuws, zo blijkt uit onderzoek van Geert Medema naar het stedelijk bouwbedrijf in Holland in de achttiende eeuw. Toen in 1770 in Haarlem een nieuw armenhuis werd opgeleverd, bleek dat de aannemers broddelwerk hadden verricht. De fundamenten waren te dun...
‘De kredietcrisis laat zien dat het socialisme nog lang niet dood is.’
‘De kredietcrisis laat zien dat het socialisme nog lang niet dood is.’ Anton van Hooff: ‘De huidige crisis in het neoliberale marktdenken is enkel een bevestiging van wat ik al dacht. Namelijk dat de mens geen homo economicus is die op een markt altijd rationeel handelt, zoals sommige Verlichtingsdenkers hebben betoogd. We weten nu dat...
‘Eén soap vervangen door geschiedenis zou al prachtig zijn’
De Nederlandse televisie besteedt te weinig zendtijd aan geschiedenis. De programma’s die er zijn, laten te wensen over. Zo denkt de grote meerderheid van Historisch Nieuwsblad-lezers erover. In totaal hebben 331 lezers gereageerd op de stelling ‘Het geschiedenisaanbod op de Nederlandse televisie is onder de maat’. Maar liefst 79 procent is het daarmee eens; 14...
‘Mensen hebben duiding nodig’
De golf van verontwaardiging die opstak toen prinses Máxima in 2007 zei dat dé Nederlander niet bestond, is nog steeds niet helemaal gaan liggen. Auteurs Geert Mak, Jan Bank, Gijsbert van Es, René van Stipriaan en Piet de Rooy konden dan ook niet om de kwestie heen in hun boek Verleden van Nederland, dat samen...
Kerk heeft ‘morele verantwoordelijkheid’ tegenover Zuid-Afrika
Bijna vijfentwintig jaar deden de protestantse kerken in Nederland erover om hun banden met de Zuid-Afrikaanse pro-apartheidskerk los te laten. Dat schrijft Erica Meijers in haar proefschrift Blanke broeders – zwarte vreemden. ‘We hebben te lang op het verkeerde paard gewed,’ zegt Arjan Plaisier, scriba van de Protestantse Kerk in Nederland. Toen in 1948 in...
‘Het is terecht dat het radicale actiewezen uit de jaren tachtig aan de kaak wordt gesteld.’
‘Het is terecht dat het radicale actiewezen uit de jaren tachtig aan de kaak wordt gesteld.’ Anton van Hooff:‘Wat je nu ziet is een beginnende, nog primitieve historische discussie over de jaren tachtig. Wie was er goed en wie was er fout? Wat dat betreft – en enkel in dat opzicht – doet hij denken...
De canon zit echt goed in elkaar
‘Ik heb nog net de arrestatie van Karadzic erin kunnen verwerken,’ zegt historicus Han van der Horst. Hij heeft het over zijn nieuwste boek Een bijzonder land. Het grote verhaal van de vaderlandse geschiedenis. Elk hoofdstuk beslaat een venster van de Canon van Nederland. ‘De bedoeling van de Canon was dat iedereen ermee zou doen...
