Alle artikelen

Kon men voorheen discussiëren over hoe extreem de AfD precies was, de laatste jaren kruipt de partij uit haar schulp. De Verfassungsschutz, de Duitse veiligheidsdienst, schaalt de Saksische afdeling sinds eind 2023 in als ‘gesichert rechtsextremistisch’. Dat komt ook tot uiting in de manier van communiceren over het bombardement op Dresden. De toon is bij de AfD wat beschaafder dan bij nog rechtsere groeperingen, maar het revisionisme staat er als een huis. De social media-kanalen van de partij reppen niet – zoals wel gebeurt in extreem-rechtse kringen – van een ‘Bombenholocaust’, maar wel van ‘getelde en ongetelde slachtoffers’. Hiermee suggereert de AfD dat het aantal dodelijke slachtoffers van het bombardement veel hoger ligt dan de door historici berekende 25.000. De voorzitter van de AfD-fractie in de Bondsdag, Tino Chrupalla, zei in 2020 in Der Spiegel dat er naar zijn mening vier keer zoveel doden zijn gevallen. Een jaar eerder legde zijn fractie op 13 februari een krans ter herinnering aan de slachtoffers van ‘de geallieerde bommenterreur’.

Intussen zet de AfD zich af tegen de herdenking die een brede coalitie van kerken, vakbonden en politieke partijen jaarlijks organiseert. In 2010 sloten voor het eerst zo’n 10.000 mensen hand in hand de binnenstad van Dresden symbolisch af voor extreem-rechts, en herdachten zij de slachtoffers van het bombardement én het nationaal-socialisme. De Menschenkette vormt sindsdien het hart van de herdenking. Volgens een verklaring van Jörg Urban, de voorzitter van de AfD in Saksen, wordt de ketting ‘misbruikt door linkse krachten om politieke dissidenten te stigmatiseren en hun eigen ideologische doelen na te streven. Zo is het helaas een symbool geworden van de verdeeldheid van onze samenleving.’ Schijnheilig voegt de AfD-voorzitter eraan toe:  ‘13 februari mag niet worden misbruikt voor de dagelijkse politieke strijd van meningen.’

Andere partijcoryfeeën laten geen moment onbenut om de bredere Duitse herinneringscultuur onderuit te schoffelen. Die moet ‘honderdtachtig graden’ omgedraaid worden, verkondigde de invloedrijke Björn Höcke, leider van de AfD in Thüringen, in 2017. De geallieerde luchtaanvallen op de Duitse steden waren volgens hem niets anders dan een poging om de Duitsers te beroven van hun ‘collectieve identiteit’. Op 13 februari 2010 – hij zat toen nog niet bij de AfD – liep de voormalige geschiedenisleraar mee in een mars van neonazi’s door Dresden.

De AfD ontleent haar revisionistische verhaal over het bombardement aan Joseph Goebbels, de propagandaminister van het Derde Rijk. Nog voordat de rook was opgetrokken, gaf hij zijn eigen draai aan de tragedie. Het wonderschone, trotse Dresden, dat door alle barokke bouwwerken ook wel bekend stond als het Florence aan de Elbe, zou volgens hem zonder aanleiding zijn vernietigd. Daarbij zouden rond de 200.000 mensen zijn omgekomen. Dat de stad begin 1945 als centraal verkeersknooppunt nabij het front wel degelijk strategische waarde had en er ook werk- en concentratiekampen waren, liet Goebbels onvermeld.

Nog geen drie maanden na het bombardement was nazi-Duitsland verslagen. Dat versterkte het gevoel dat het vernietigen van de stad zinloos was geweest. Het fabeltje van Goebbels leefde voort in de DDR, waar de communistische autoriteiten de bombardementen afschilderden als ‘anglo-amerikanischer Luftterror’. Die propaganda paste uitstekend in het antiwesterse verhaal van Oost-Duitsland. De (gedeeltelijke) wederopbouw van Dresden werd bovendien een prestigeproject, geheel in de geest van de strofe in het volkslied van de DDR: ‘auferstanden aus Ruinen’.

Na de Wende kon de herinnering aan het bombardement voor het eerst in vrijheid worden besproken, maar Goebbels’ slachtoffermythe bleek hardnekkig. Dat kwam mede door het in 1963 uitgegeven boek The destruction of Dresden. Daarin sprak de Britse Holocaustontkenner David Irving van veel meer slachtoffers dan er daadwerkelijk waren en kaartte hij de morele verdorvenheid van de geallieerde luchtoorlog aan. Niet de echte Holocaust, maar de ‘Bombenholocaust’ zou de allergrootste misdaad van de oorlog zijn. Het Duitse slachtofferschap stond centraal, de schuldvraag van de Duitsers werd weggemoffeld en de geallieerden werd een grove oorlogsmisdaad in de schoenen geschoven.

Bij de eerste mogelijkheid na de val van de Muur – op 13 februari 1990 – reisde David Irving naar Dresden om een groep van zo’n 500 neonazi’s op te hitsen. Zijn boodschap was met name in de voormalige DDR niet aan dovemansoren gericht. Begin jaren negentig waren extreem-rechtse mishandelingen, bedreigingen en beledigingen van mensen met een migratieachtergrond aan de orde van de dag.

In de officiële herinneringscultuur van het herenigde Duitsland kwam de nadruk te liggen op de Holocaust en andere nazimisdaden. Maar extreem-rechts zou het officiële verhaal steeds proberen te doorbreken. Zolang er maar geen swastika’s of andere verboden symbolen zichtbaar waren, kon (en kan) er op 13 februari van alles: treurmarsen, fakkeltochten en kransleggingen door extreem-rechtse organisaties, waaronder de Nationaldemokratische Partei Deutschlands (NPD, inmiddels Die Heimat genoemd). De NPD zat tussen 2004 en 2014 in het Saksische parlement en mocht daarom zelfs deelnemen aan de officiële herdenkingsplechtigheden.

Het duurde even voordat de gematigde krachten zich tegen de extreem-rechtse kaping van de herinnering aan het bombardement op Dresden mobiliseerden. Dat werd onder andere bemoeilijkt door de insteek om 13 februari toch vooral in stilte te herdenken. Rumoerige tegenacties pasten daar niet bij. Vanaf 2001 kwam de zaak in beweging. Burgemeester Ingolf Roßberg van de FDP bracht verschillende organisaties bijeen en daaruit vloeide een actie voort om op de herdenkingsdag massaal een witte roos te dragen. Het stille herdenken werd wat losgelaten en er kwam meer ruimte voor variatie. De Menschenkette die in 2010 voor het eerst werd georganiseerd, is daarvan het voornaamste voorbeeld.

Exteem-linkse groepen positioneren zich op hun eigen manier tegenover de extreem-rechtse demonstranten op 13 februari. Tijdens felle tegendemonstraties klinken leuzen als No tears for Krauts en Bomber Harris, do it again! De Britse luchtmaarschalk Arthur Harris was het brein achter de geallieerde luchtcampagne. Volgens de actievoerders die deze leuzen roepen waren de Duitsers in 1945 zó schuldig aan genocide en oorlogsmisdaden, dat ze het bombardement verdienden. Vanuit extreem-linkse hoek gaan zelfs stemmen op om de luchtaanval helemaal niet te herdenken. Dresdenaren zouden dan geen moment meer hebben om stil te staan bij het lot van omgekomen familieleden.

Maar zowel de ‘gematigde’ herdenkingen als de militante tegendemonstraties hebben het extreem-rechtse geluid niet kunnen doen verstommen. De slachtoffermythe over Dresden blijkt zo taai dat de Duitse historicus Dietmar Süß deze enkele jaren geleden tegenover T-Online ‘in zekere zin Goebbels’ laatste grote succes’ noemde. Dankzij het electorale succes van de AfD voelt extreem-rechts dat het de wind in zeilen heeft. Sinds 2014 zit de partij in het parlement van Saksen, met maar één zetel minder dan de CDU. In de gemeenteraad van Dresden is de AfD zelfs de grootste. Bij de landelijke verkiezingen op 23 februari zal de partij volgens alle peilingen als tweede uit de bus komen.

Door die stijgende populariteit van de AfD vragen velen zich af of de vertrouwde manier van herdenken op 13 februari nog voldoet. ‘Vanuit gematigde kringen klinkt het geluid dat er meer gedaan moet worden om de herinnering aan het bombardement niet aan extreem-rechts over te laten,’ zegt de Duitse historicus Malte Thießen, expert op het gebied van de herinnering aan de Luftkrieg. ‘Daar zit wat in. De menselijke ketting is een mooi initiatief, maar positioneert zich eigenlijk tegenover van alles en nog wat. Daardoor begint die vorm wat aan kracht te verliezen.’

Thießen zou graag zien dat het bombardement op Dresden nadrukkelijker in een bredere context wordt geplaatst. ‘Heb oog voor de pijn die de luchtaanvallen veroorzaakten bij de slachtoffers, maar laat ook zien dat de geallieerden nazi-Duitsland niet zomaar bombardeerden. Duitsland begon de oorlog, vocht tot het bittere eind door en zette ook de deportaties naar de kampen lang door. De geallieerde luchtaanvallen waren nodig om het Derde Rijk op de knieën te krijgen.’

Ook andere verhalen kunnen wat Thießen betreft deel uitmaken van de herdenking. ‘Wijs op de Duitse bombardementen van Poolse, Nederlandse of Britse steden, of op het verhaal van iemand als de joodse auteur Victor Klemperer. Hij kon in de chaos van het bombardement ontkomen aan de Gestapo. Alleen als je alle ambivalentie van de geschiedenis laat zien, voorkom je dat bepaalde groepen de herinnering claimen met een eendimensionaal verhaaltje. Het bombardement op Dresden was niet bedoeld om Duitsland te beroven van een belangrijke cultuurhistorische stad. Het was op dat moment simpelweg een broodnodige stap in de bevrijding van Europa.’

Ook de Duitse historicus Jörg Arnold, die over dit onderwerp heeft gepubliceerd, vindt dat de herinneringscultuur rondom Dresden wat star is geworden. ‘Misschien is de respons op extreem-rechts te geritualiseerd. Het gevaar dreigt dat de officiële herdenkingen meer een viering van iets anders worden – democratie en diversiteit – dan dat ze zich focussen op wat er in Dresden daadwerkelijk is gebeurd op 13 februari 1945.’

De meeste bombardementen op Duitse steden hebben op landelijk niveau geen betekenis, maar voor Dresden ligt dat anders. ‘Dat maakt het herdenken lastiger,’ vindt Arnold. ‘Hoe balanceer je de lokale behoeften met die op landelijk en internationaal niveau? Als je het puur vanuit militair oogpunt beziet, is de luchtaanval op Dresden minder uitzonderlijk dan vanuit lokaal perspectief wordt ervaren. Je zou dan ook uitkomen bij vragen over de rechtvaardigheid van het bombardement en de effectiviteit van de geallieerde luchtcampagne. Het is alleen sterk de vraag of 13 februari de aangewezen dag is om dit soort kwesties aan te roeren. Dat is uiteindelijk aan de lokale gemeenschap van Dresden.’