Proefschriften, lezingen of artikelen kunnen ons beeld van het verleden ingrijpend veranderen. Albert van der Zeijden onderzocht hoe de negentiende-eeuwse arts en historicus W.J.F. Nuyens het katholieke volksdeel een eigen identiteit gaf.
In de negentiende eeuw schreven veel historici nationale geschiedenissen, die moesten bijdragen aan een nieuw gevoel van nationale eenheid. In Nederland stond daarom de zestiende-eeuwse Opstand volop in de belangstelling. Toen immers was Nederland ontstaan als protestante natie, schreven de meeste historici. De Nederlandse katholieken kwamen in deze verhalen nauwelijks aan bod, of slechts als vijand of landverrader.
        Historicus Albert van der Zeijden onderzocht hoe de katholieke plattelandsarts en amateur-historicus W.J.F. Nuyens tegenwicht bood tegen de eenzijdige protestantse benadering. Hij promoveerde onlangs op Katholieke identiteit en historisch bewustzijn. `Nuyens had een missie. Hij wilde het katholieke volksdeel overtuigen dat de Nederlandse geschiedenis ook hun geschiedenis was.
        Voor Nuyens’ opvatting heb ik de term “groot katholiek” bedacht. Daarmee bedoel ik dat hij de katholieke geschiedenis wilde inpassen in de nationale geschiedenis. Hij wilde de katholieken niet afscheiden van de rest van de natie, maar een plaats geven in het Nederlandse verleden.
        Daarbij was het geloof een factor van groot belang. Tegenwoordig zijn we geneigd te denken dat het nationalisme niet-religieus was, omdat het een moderne beweging was. Maar nationalisten gebruikten religie juist om een identiteit te creëren. Vandaar de grote belangstelling van protestante historici voor de Opstand, die zij zagen als de geboorte van het protestantse Nederland.
        Nuyens bestreed dat beeld. Hij ontkende dat de katholieken een marginale rol speelden en wees erop dat het grootste deel van de bevolking tijdens de Opstand geen keuze maakte tussen de protestante opstandelingen en de katholieke Spanjaarden. Volgens hem waren die mensen allemaal katholiek. Dus ook Nederland was tijdens de Opstand grotendeels katholiek.

Hoe gevoelig de herinneringen aan die tijd lagen, bleek tijdens de herdenkingen van belangrijke gebeurtenissen uit de Opstand. In 1868 eigenden de protestanten zich de viering van de Slag bij Heiligerlee, driehonderd jaar eerder, helemaal toe. Dat leidde tot diepgaande conflicten met de buitengesloten katholieken. In 1872 dreigde iets dergelijks te gebeuren rondom de herdenking van de inname van Den Briel door de geuzen. Maar liberale historici, onder wie de beroemde historicus Robert Fruin, hebben er een algemene nationale herdenking van gemaakt.
        Nog steeds ging een deel van de katholieken niet naar die herdenking toe, maar Nuyens wel. Dat was tekenend voor zijn verzoenende houding, die veel mensen aansprak. Veel katholieken hadden zijn populair geschreven Geschiedenis des Nederlandschen volks op de plank staan, en op veel scholen werd zijn Vaderlandsche geschiedenis voor de jeugd gebruikt.
        Vooral daarom was hij volgens mij van belang: hij gaf de katholieken een identiteit. Mijn dissertatie gaat dan ook niet in de eerste plaats over de historicus Nuyens, maar vooral over het historisch besef van katholieken in de negentiende eeuw.
        Dat Nuyens zo invloedrijk is geweest, vind ik wel bijzonder, want hij had helemaal geen letteren gestudeerd. Hij was arts, en de geschiedschrijving deed hij erbij. Het verhaal gaat dat hij op patiëntenbezoek ging in een koets vol boeken. Daar zat hij dan tussendoor zoveel mogelijk te lezen.
        Een tophistoricus is hij nooit geworden. Daarom is hij nu vrijwel vergeten. Dat heeft volgens mij ook te maken met de overkritische houding van de vorige generatie katholieke historici ten opzichte van hun eigen traditie. Zij wilden aantonen dat ze “echte”, “neutrale” historici waren en hebben daarom hun voorgangers, onder wie Nuyens, wat al te kritisch benaderd.’

KATHOLIEKE IDENTITEIT EN HISTORISCH BEWUSTZIJN. W.J.F NUYENS (1823-1894) EN ZIJN `NATIONALE’ GESCHIEDSCHRIJVING door Albert van der Zeijden. 368 p. Uitgeverij Verloren, euro 30,-