Alle artikelen
Toen Boris van der Ham (D66) in 2012 afscheid nam, schonk hij de Tweede Kamer een exemplaar van het Theologisch-politiek traktaat van Spinoza (1632-1677). Het was hem opgevallen dat er een aantal ‘inspirerende boeken’, waaronder de Koran en de Bijbel, onder handbereik van de voorzitter stond, maar hij vond het ‘vreemd dat nog niemand uit meer seculiere hoek u een boek heeft aangeboden’.
Van der Hams keuze lijkt op het eerste gezicht wonderlijk. Het betreft een theologisch werk, dat grotendeels over de Bijbel gaat. Sla dit boek of de nog fundamentelere Ethica open en het gaat voortdurend over God. In zijn traktaat stelt Spinoza een geloofsbelijdenis op die iedereen naar zijn idee zou moeten onderschrijven. Er is een God ‘in de hoogste mate rechtvaardig en barmhartig’, die de ‘hoogste devotie, bewondering en liefde’ toekomt. Wie gelooft dat ‘God uit barmhartigheid en genade […] de zonden van de mensen vergeeft’, kent ‘waarlijk Christus naar de geest en Christus is in hem’.
Ik zie het nog niet zo snel gebeuren dat de Kamer in een motie of een wet aanvaardt dat wij dit allen geloven. Toch valt de keuze van Boris van der Ham goed te begrijpen. Wat nu erg christelijk klinkt, was naar het besef van veel tijdgenoten te minimaal en dubbelzinnig: een uitgekleed, redelijk geloof dat vooral uit moraal bestond.
In zijn boek laat Henri Krop zien hoe Spinoza in de loop der jaren een soort kerkvader van het vrijzinnig protestantisme werd. De theoloog J.H. Scholten (1811-1885) wist Spinoza tamelijk moeiteloos, zij het ietwat geforceerd, met Calvijn te verbinden. De predestinatie uit de heilsleer trok hij door tot Spinoza’s ontologisch determinisme: alles is door God bepaald en dus kan er geen vrije wil of werkelijk kwaad bestaan. Alle dingen zijn ‘in God’.
En dat was nu net het bezwaar van veel orthodox-gereformeerde theologen en andere tijdgenoten: Spinoza hief het fundamentele onderscheid tussen God en wereld op, en daarin zagen zij atheïsme. In zijn dikke werken over de Radicale Verlichting stemt de Britse historicus Jonathan Israel dan ook volledig in met de gereformeerde lezing. Ongeloof is revolutie, daar komt zijn visie op neer.
In feite laat Krop zien dat Van der Ham door Spinoza’s werken met de Bijbel en de Koran te vergelijken de spijker op de kop sloeg. Die geschriften worden telkens weer anders uitgelegd, en is dat bij Spinoza ook zo. Je kunt hem werkelijk voor elk karretje spannen; je kunt een materialist van hem maken, maar evengoed een idealist. Zoals de brieven van Paulus gelegenheidsgeschriften waren die canonieke status kregen, gebeurde dat ook met Spinoza’s Theologisch-politiek traktaat, dat volgens Krop ook een ‘pamflet’ was. Spinoza ondersteunde de traditionele regentenvisie dat de kerk ondergeschikt is aan de staat.
Krop is vaak vriendelijk voor Israel, maar hij noemt diens visie dat Spinoza dacht wat elk progressief mens nu denkt ‘anachronistisch’. Spinoza was zo ongeveer als eerste denker vóór democratie, maar hij verstond daar vooral het politieke systeem van de Republiek met veel volksinvloed onder. Hij was geen moderne, principiële liberaal. Als Spinoza stelt dat het doel van de staat vrijheid is, heeft hij primair de veiligheid van de burgers op het oog. Vrijheid van meningsuiting is daarbij handig.
Spinoza was een speculatief denker, die steeds terugverwijst naar de werkelijkheid waarin we leven. Met zijn immanente godsbeeld bood hij inspiratie aan zoekers naar een levensbeschouwing die niet langer traditioneel christelijk was, maar vaak nog wel kerkelijk. En sinds een jaar of wat ook aan ‘seculieren’.
Spinoza. Een paradoxaal icoon van Nederland
Henri Krop
824 p. Prometheus Bert Bakker, € 49,90
Dit artikel is exclusief voor abonnees
BOEKEN: Spinoza. Een paradoxale icoon van Nederland door Henri Knop
Toen Boris van der Ham (D66) in 2012 afscheid nam, schonk hij de Tweede Kamer een exemplaar van het Theologisch-politiek traktaat van Spinoza (1632-1677). Het was hem opgevallen dat er een aantal ‘inspirerende boeken’, waaronder de Koran en de Bijbel, onder handbereik van de voorzitter stond, maar hij vond het ‘vreemd dat nog niemand uit...
BOEKEN: Prisonniers de FLN door Raphaëlle Branche en Le football dans Paris et ses banlieues door Julien Sorez
Het is een van de onderbelichte aspecten in de koloniale oorlogvoering na 1945: het lot van militairen en burgers die gevangen werden genomen door onafhankelijkheidsbewegingen in Azië en Afrika. Over de lotgevallen van de Franse soldaten die in mei 1954 rond de slag bij Dien Bien Phu krijgsgevangen raakten, is momenteel welgeteld één studie voorhanden...
BOEKEN: Het arsenaal van de geschiedenis en Karrensporen onder het asfalt door Maarten Brands
‘De laatste jaren heb ik weinig gelegenheid gevonden de publicaties van collega Brands te volgen.’ Hugo Brandt Corstius vond deze opmerking van Arie van Deursen het vileinste zinnetje van 1994, omdat volgens hem iedereen met enige kennis van de Nederlandse geschiedschrijving wist dat die publicaties non-existent waren. En inderdaad: vergeleken met generatiegenoten als H.W....
FILM SIGNALEMENTEN
Het oorlogsverleden dringt onstuitbaar door in het heden in het Poolse intieme drama Ida van de Pools-Engelse regisseur Pawel Pawlikowski. De in de jaren zestig spelende zwart-witfilm draait om een achttienjarige jonge vrouw, die als weeskind bij de nonnen is opgegroeid en ook non wil worden. Als ze kort voor haar inwijding...
FILM: Yves Saint Laurent
‘Buiten mijn werk om ben ik volledig verloren. Een echte stuntel,’ aldus Yves Saint Laurent in de Franse speelfilm Yves Saint Laurent. Daarin wordt de modeontwerper geportretteerd als een aan drugs en drank verslaafde manisch-depressieve workaholic. Dat de man toch nog 71 is geworden voor hij in 2008 overleed, is volgens de impliciete boodschap...
TENTOONSTELLING: Expeditie Zijderoute. Schatten uit de Hermitage
Mythes spelen in de overlevering een essentiële rol. De oosterse wereld is voor ons West-Europeanen omgeven met een zweem van mystiek die tot op de dag van vandaag levend wordt gehouden. Dit gebeurt ook op de nieuwste tentoonstelling in de Hermitage Amsterdam over de Zijderoute. Langs dit handelsnetwerk, dat 1700 jaar in gebruik was...
Was de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog wel vredig?
Is het Interbellum, de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog, eigenlijk onderdeel van een aaneengesloten periode van oorlog? Frans Smits, hoofdredacteur van Historisch Nieuwsblad, praatte hierover op 19 maart met Duitslanddeskundige Willem Melching en Herman Amersfoort, hoogleraar militaire geschiedenis aan de UvA, tijdens een bijeenkomst in het Verzetsmuseum te Amsterdam. De lezingenreeks is een initiatief...
‘Een militair kreeg geen kind, hij verwekte een kind’
Nederlandse soldaten in Indië hebben naar schatting drie- tot achtduizend kinderen verwekt bij lokale vrouwen. Annegriet Wietsma, filmmaker en schrijver, en militair historicus Stef Scagliola, schreven hierover Liefde in tijden van oorlog. Onze jongens en hun verzwegen kinderen in de Oost. Wietsma: ‘De Nederlandse krijgsmacht heeft geen rekening gehouden met seksuele verlangens. Dat was flink...
Jan Huygen van Linschoten (1563-1611)
De jonge avonturier Jan Huygen van Linschoten reisde eind zestiende eeuw met de Portugezen mee naar India. Hij noteerde alle kennis die hij opdeed in een boek, dat een sensatie werd. Nederlandse kooplui wisten voortaan waar het grote geld te verdienen viel. Jan Huygen van Linschoten woonde al een jaar in Goa toen een smartelijke...
Simon Stevin: ingenieur van de prins
Alleskunner Simon Stevin benaderde de oorlog als een reeks meetkundige problemen. Zijn kennis van de wiskunde droeg hij over op prins Maurits, die er grote militaire successen mee haalde.
De overblijfselen van de nucleaire dreiging uit de Koude Oorlog
Naargeestige loodsen, diepe schachten en vervallen Sovjetpropaganda. Veel meer rest er niet van de plekken waar drie decennia lang een verlammende dreiging van uitging: de lanceerlocaties van de Russische nucleaire raketten. Bekijk het beeldessay hieronder. Dit artikel is exclusief voor abonnees Begrijp het heden, begin bij het verleden: met HN...
Vrije verkiezingen na de Bataafse Revolutie
Vandaag mogen Nederlanders naar de stembus. Na de Bataafse Revolutie waren er in Amsterdam voor het eerst verkiezingen voor een eigen volksvertegenwoordiging. Maar de vroege stapjes naar democratie waren wankel: niet iedere Amsterdammer mocht stemmen, en de functie van volksvertegenwoordiger was maar matig populair.
