De steniging van de Pakistaanse Farzana Iqbal op 25 mei roept de vraag op waar deze vorm van collectieve eigenrichting vandaan komt. Zij staat niet in de Koran, wel komt zij voor in de Thora. De Joodse wet acht steniging op haar plaats bij allerlei vormen van ‘zonde’: het verbreken van de sabbatsrust, het vervloeken van Jahweh, afgoderij, magie, geloofsafval, overspel, tegen de ouders opstaan, maagdelijkheid aan de echtgenoot voorwenden, homoseksualiteit en bestialiteit.
Het zijn allemaal vergrijpen waardoor de gemeenschap zich besmet voelde. Door collectief stenen naar de menselijke zondebok te gooien reinigde de groep zich, terwijl geen van de (mannelijke) gooiers zich als de doder hoeft te beschouwen.
Kwam steniging vaak voor? In het Oude Testament staan maar enkele concrete gevallen zoals dat van de zoon van een Joodse vrouw en een Egyptische man die Jahweh vervloekte (Leviticus 24:10–23) en een man die op de sabbat hout sprokkelde (Numeri 15:32–36).
‘Wie van u zonder zonde is, werpe de eerste steen’
Maar dat wil niet zeggen dat steniging niet regelmatig werd toegepast; het ging tenslotte om een officieuze rechtspleging, die zich daarom aan rapportage onttrok. Het verhaal van Jezus’ reactie op de dreigende steniging van de overspelige vrouw (‘wie van u zonder zonde is, werpe de eerste steen’) suggereert dat het om een bekende praktijk ging, anders zou het incident niet als parabel hebben kunnen dienen (Joh.8,2-11). Zelf dreigde hij het slachtoffer van spontane steniging te worden wegens zijn als godslasterlijk ervaren uitingen (Joh.10:31-39).
Het bekendste geval van een voltrokken steniging is dat van Stefanus (Handelingen van de apostelen 6 en 7). Ook in dit geval blijkt het om irreguliere rechtspleging te gaan. Fanatieke Joden sleepten hem wegens godslastering voor het Sanhedrin. Daar tergde hij de Oudsten door zijn vrijmoedige geloofsbelijdenis. ‘Ze schreeuwden en tierden, hielden hun handen voor hun oren en stormden met zijn allen op hem af. Ze dreven hem de stad uit om hem te stenigen.’ Zo werd Stefanus de eerste van de christelijke ‘bloedgetuigen’ (mooi oud-Nederlands voor het Griekse martyresNRC Handelsblad werd ‘martelaar’ ooit begrepen als iemand die martelt!).
Als classicus vroeg ik me af hoe de oude Grieken, tijdgenoten van de Joden, tegenover steniging stonden. Natuurlijk werden er in de oudheid bij relletjes ook wel eens met stenen gegooid. Er is het geval van het Atheense raadslid Lykidas die wegens vermeend heulen met de Perzen door een woedende menigte met stenen werd doodgegooid. Vrouwen doodden daarop op dezelfde manier zijn echtgenote en kinderen (Herodotos, Historiai 9,5). Hier gaat het duidelijk om een uit de hand gelopen politieke rel, zoals de wereldgeschiedenis er vele kent.
Steniging was onbeschaafd
Niet alleen was bij de oude Grieken steniging geen wettelijke executiemethode, zij werd ook volstrekt afgewezen als onbeschaafd. In Aischylos’ tragedie Eumeniden heeft Orestes in Apollo’s heiligdom in Delphi een toevlucht gevonden voor de Wraakgodinnen. Deze Furiën achtervolgen hem omdat hij bezoedeld is door het doden van zijn moeder Klytaimnestra. Orestes had zich tot die daad verplicht gevoeld omdat zij zijn vader Agamemnon had vermoord. Maar hoe dan ook had hij een moedermoord begaan en was dus beladen met een vloek (een ‘zonde’). In het toneelstuk komt Apollo, god van de beschaving en harmonie, zijn tempel uit en zegt tot de Wraakgodinnen: ‘Eruit, beveel ik […] het past jullie niet deze woning te benaderen, maar wel de oorden van onthoofdingen, uitsteken van ogen, afslachtingen, castraties, amputaties, stenigingen en spietsen’ (179-190). Met andere woorden: zij hoorden met hun primitieve wraak thuis in de wereld van de barbaren, in ‘Asia’ en niet in ‘Europa’.
Als Athene de doodstraf uitsprak, dronk de veroordeelde binnen de beslotenheid van de gevangenis de dodelijke dosis scheerlingsap: er werd dus volksvermaak van de terechtstelling gemaakt. Zo stierf in 39 vC Sokrates, omringd door zijn vrienden – zelfs in de VS wordt zo’n ‘gezellig’ einde ter dood veroordeelden niet gegund. Ook ten aanzien van de doodstraf demonstreerde Athene de beschaving die democratie brengt.
Verder lezen:
Anton van Hooff, Athene. Het leven van de eerste democratie, Ambo, Amsterdam 2012
Gabriel Herman, Morality and Behaviour in Democratic Athens: A Social History. Cambridge University Press, Cambridge 2006
Stone, I.F., Het Proces Socrates, Ambo/Anthos, Amsterdam 1988 (diverse herdrukken)
Afbeelding: de steniging van Stefanus, door Jan Luyken
Dit artikel is exclusief voor abonnees