Alle artikelen
Sinds de Tweede Wereldoorlog hangt er een groot taboe rond het begrip ‘ras’. Dat ligt gezien de nazi-misdaden natuurlijk voor de hand. Des te interessanter is het dat enkele wetenschappers kort na de oorlog nog altijd over het ‘rassenvraagstuk’ nadachten. De sociale wetenschappers H.W. Methorst en M.J. Sirks waren zich welbewust van de schaduw die het nationaal-socialisme over het racistisch onderzoek had geworpen. Maar zij beschouwden het nazi-tijdperk als abnormaal en hielden vast aan wat zij beschouwden als zuiver wetenschappelijk onderzoek.
Deze gegevens staan in een artikel van de literatuurwetenschapper Ineke Mok, die in het Jaarboek van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (2000-11) schrijft over ‘het raciale vertoog in de sociale wetenschap in Nederland’ tussen 1930 en 1950. Het artikel staat in het eerste thematische jaarboek dat het NIOD heeft samengesteld, na een decennium lang jaarboeken te hebben gevuld met verspreide artikelen.
Eerst het goede nieuws: het thema ‘Volkseigen. Ras, cultuur en wetenschap in Nederland 1900-1950′ is uitstekend gekozen, daarvoor verdient de redactie een flinke pluim. Slim is ook de in alle bijdragen terugkerende constatering dat de racistische wetenschappers voor de oorlog merendeels heilig geloofden in een strikte scheiding tussen wetenschap en politiek. Terwijl dat een illusie was, zeker in dit geval. Frank van Vree laat in zijn inleidende beschouwing zien dat ook onberispelijke tegenstanders van het nationaal-socialisme als de rooms-katholieke hoogleraar Barge en de socioloog Steinmetz niet ontkwamen aan het alom aanwezige rasdenken.
De meeste auteurs van het jaarboek worstelen met hun veelal integere, wat wereldvreemde hoofdpersonen. Het levert genuanceerde artikelen op over onder meer de volkskundige vrienden P.J. Meertens en Jan de Vries, die tijdens de oorlog in nationaal-socialistisch vaarwater terecht zou komen. En over de archeoloog A.E. van Giffen en de jonge, veelbelovende wetenschapper Felix, die tot de SS zou toetreden en na de oorlog wetenschappelijk dood werd verklaard. Ook de geschiedschrijving ontbreekt niet: P.J. Blok en P. Geyl worden neergezet als historici die geloofden in een ‘etnische essentie’ van Nederland. Franken, Friezen en Saksen zouden, in de woorden van Geyl, ‘de grondstof voor de Nederlandsche stam’ hebben geleverd.
Maar de worsteling van de auteurs neemt niet weg dat zij gegrepen lijken door een minstens even dogmatische wetenschapsopvatting als de personen die ze beschrijven. De rasdenkers voor de oorlog waren als ‘essentialistische’ denkers kinderen van hun tijd en geloofden in algemeenheden te kunnen spreken over ‘volkskarakter’ en ‘ras’. De auteurs van het jaarboek daarentegen zijn zonder uitzondering kinderen van het postmodernisme: zij geloven in ‘constructie’ en stellen het begrip ‘identiteit’ ter discussie. Daarmee is op zichzelf niets mis. Maar de auteurs vervallen zonder het te beseffen in een nieuw denken over goed en fout dat zij zo graag hadden willen vermijden. Zij nemen de ‘foute’ rasdenkers niet moreel de maat, maar ‘wetenschappelijk’. Zodra ze ‘essentialistisch’ denken ontwaren, heffen de auteurs het vingertje en worden denkbeelden ‘ontmaskerd’. Dat irriteert.
Los nummer: ƒ 39,50. Telefoon: 0575-510522
Dit artikel is exclusief voor abonnees
Tijdschrift
Sinds de Tweede Wereldoorlog hangt er een groot taboe rond het begrip ‘ras’. Dat ligt gezien de nazi-misdaden natuurlijk voor de hand. Des te interessanter is het dat enkele wetenschappers kort na de oorlog nog altijd over het ‘rassenvraagstuk’ nadachten. De sociale wetenschappers H.W. Methorst en M.J. Sirks waren zich welbewust van de schaduw die...
Recent verschenen november
De dingen Weet u wie de aspirine heeft uitgevonden? Felix Hoffmann. Hij deed dat op 10 augustus 1897. Wist u dat hij elf dagen later ook nog een harddrug uitvond? Heroïne. Deze weetjes zijn te vinden in Marcel Grauls’ De uitvinders van het dagelijks leven (Balans, ƒ 39,50). Hij vertelt kort de levensverhalen van de...
Commentaar: Moluks trauma
‘De Molukse gemeenschap’ gaat de Staat der Nederlanden voor het gerecht dagen wegens de executie van zes Molukse treinkapers bij De Punt in 1977. Het woord executie, in de documentaire The Dutch approach gebruikt door wijlen oud-premier Joop den Uyl, zou als schuldbekentenis de basis moeten vormen voor ten minste financiële genoegdoening voor de nabestaanden....
Bommeljé
De historici van de volgende generatie zijn te benijden. Zij mogen straks de geschiedkundige analyse van het huidige tijdsgewricht schrijven. Dat wij in een interessante periode van de vaderlandse geschiedenis leven, valt moeilijk te geloven voor onszelf, maar toch zullen de geschiedschrijvers van morgen hun handen vol hebben. En dan bedoel ik niet met de...
DE VERZUILING VOORBIJ. GODSDIENST, STAND EN NATIE IN DE LANGE NEGENTIENDE EEUW onder redactie van Hans Blom en Jaap Talsma
In 1980 beweerden historicus Hans Blom en sociaal-geograaf Herman van der Wusten – beiden verbonden aan de Universiteit van Amsterdam – dat ‘zorgvuldige, breed opgezette maar toch gedetailleerde, lokale studies nieuw licht kunnen werpen op het ontstaan van de verzuilde Nederlandse samenleving’. Er bestond toen veel verwarring over de omlijning en verklaring van wat werd...
HET ZOET EN HET ZUUR. GESCHIEDENIS IN NEDERLAND door Leen Dorsman, Ed Jonker en Kees Ribbens
De jaarlijks terugkerende historische quiz van de Volkskrant en het Historisch Nieuwsblad is net zo’n verschijnsel als het Nationale Dictee. Alleen als er wat aan de standaardscholing van de Nederlandse bevolking mankeert, organiseer je zoiets. Op de historische kennis van die bevolking valt wel wat aan te merken, maar hoe zit het met het historisch...
Het Verhaal: de autobiografie van Ed van Thijn
‘Als ik in de oorlog geen kind was geweest, hoe moedig zou ik me dan hebben gedragen? Zou ik in het verzet zijn gegaan? Zou ik me te weer hebben gesteld? Zou ik zo untouchable zijn geweest als mijn vader? Zou ik de moed hebben gehad uit een rijdende trein te springen? Zou ik erin...
1950 – WELVAART IN ZWART-WIT door Kees Schuyt en Ed Taverne
Pas op het einde van hun boek onthullen de auteurs waarom ze het Welvaart in zwart-withebben genoemd. Het gaat namelijk om een periode waarvan voornamelijk beelden in zwart- wit bestaan. Ze zijn vastgelegd in foto’s, films en televisiebanden. Het zwart-wit symboliseert, zeggen ze, geen tegenstellingen maar sobere welvaart en afgebakende patronen. Daarna ging de fullcolour...
Audiovisueel: ‘In Amerika waren de straten met goud geplaveid’
Tien kinderen had Albert Zuiderhof uit het Groningse Grootegast begraven, toen hij met zijn vrouw, vier zoons en drie dochters per schip uit de haven van Rotterdam vertrok. Zijn boerderij, familie en bekenden; alles liet hij achter op weg naar een beter leven in Amerika. Zes maanden na aankomst in de haven van New York...
Nieuwe Media: Hekserij
Wat hebben een griezelfilm, latent sadomasochisme en een Amerikaanse gouverneursvrouw met elkaar te maken? Hekserij in cyberspace. Met een budget waarvoor zelfs Nederlandse cineasten hun neus zouden ophalen veroorzaakten twee volledig onbekende filmmakers in 1999 een wereldwijde hype rond de film The Blair Witch Project. Dit succes was niet in de laatste plaats te danken...
Stille getuigen: De stenen van Tjerk Vermaning
De geschiedenis laat haar sporen na. Monumenten, voorwerpen en graven herinneren aan bijna vergeten personen. Hun verhaal wordt hier verteld. Deze keer de stenen van Tjerk Vermaning (1929-1987) in het Drents Museum te Assen. Zijn ze echt of niet? Eind december 1964 haastte een man zich door de blubber van een net geploegde akker bij...
Beeldgeheim
Een onbekende historische foto. Is het verhaal erachter te vertellen? Deze keer een poging van de uitgevers Mai Spijkers en Bert de Groot. De toewijzing van marktkramen, het tegenhouden van oprukkende stakers, wellicht de aankondiging van de geboorte van prinses Juliana – wie zal het zeggen? De uitgevers speculeren er lustig op los. Eerst maar...
