Alle artikelen

De geallieerde historici kwamen destijds – net als Hitler – tot de conclusie dat het slechts ‘eine kleine Clique ehrgeiziger Offiziere’ van de Wehrmacht was geweest die op 20 juli 1944 een mislukte bomaanslag en staatsgreep had gepleegd. Ze zetten hen weg als militaristen die niet zo heel veel verschilden van de dictator, en hun enige doel zou een compromisvrede met de geallieerden zijn geweest.

Tijdens de jaren vijftig kwam het in de jonge Bondsrepubliek tot een rehabilitatie. Daar waren goede redenen voor. De Bondsrepubliek had helden nodig, het was Koude Oorlog, er werd herbewapend en de schuld aan de oorlogsmisdaden werd richting de Waffen-SS geschoven. Wat paste daarbij beter dan deze groep Wehrmacht-officieren, die in hun hart, maar ook in hun politieke handelen tegenstanders van het Derde Rijk waren geweest en hun staatsgreep met hun leven hadden moeten bekopen?

Daarna waren het vooral Hans Mommsen en Hermann Graml, historici van meer linkse signatuur, die de toon zetten. Zij attendeerden erop dat het militaire verzet tegen Hitler sterk op het keizerlijke Duitsland van voor 1918 was georiënteerd. Bij de militaire oppositie, door een eenzame en niet erg doelgericht opererende elite, ging het volgens hen om een nationaal-conservatieve onderneming, die erop gericht was om te redden wat er nog te redden viel.

De reden om deze historiografie weer op te halen is de nieuwe Amerikaanse film over de staatsgreep: Valkyrie, met Tom Cruise in de hoofdrol. Cruise speelt daarin Claus Graf Schenk von Stauffenberg, die als stafofficier tijdens een vergadering van Hitler met zijn generaals een bom aan diens voeten legde.
Natuurlijk is er op deze film historisch het een en ander aan te merken. De aftiteling vermeldt dat er vijftien aanslagen op het leven van Hitler zouden zijn gepleegd, en dat is wat veel. Echt bezwaarlijk is dat de makers de indruk wekken dat de misdaden van het Derde Rijk de schuld waren van de Waffen-SS, en niet van de Wehrmacht. Aan de andere kant komt het nationaal-conservatieve en geïsoleerde karakter van de samenzwering goed uit de verf.

Voor de rest is dit een briljante film. Het is oorlog tussen Tom Cruise en Adolf Hitler, en de spanning is werkelijk te snijden. Dit is een suspense thriller van het allerbeste soort, waarmee Tom Cruise zijn onder meer door het lidmaatschap van de Scientologykerk aangetaste imago feilloos oppoetst.
Regisseur Bryan Singer heeft een voorkeur voor sterk aangezette, stripachtige hoofdfiguren, maar de acteurs die met Cruise de centrale rollen spelen als de generaals Olbricht en Frimm geven precies weer hoe weifelend de top van het Duitse leger bleef reageren, ook toen het er een dag lang de schijn van had dat Hitler vermoord was.

Nu moet ik natuurlijk ook wat zeggen over Carice van Houten, die de echtgenote van Stauffenberg speelt, en Halina Reijn, diens secretaresse. Van Houten is beeldschoon en volslagen kitsch als loyale liefhebbende vrouw en ideale moeder, een vrouw zoals Hitler vond dat ze moesten zijn. Halina Reijn geeft haar karakter meer reliëf. Als de tegenstanders van de putsch de telefoonlijnen hebben doorgeknipt en het sprookje voorbij is, pinkt zij een traantje weg – maar met allure en een zekere distantie.

De hoofdzaak is dit vanzelfsprekend allemaal niet. Die is dat Tom Cruise weer helemaal terug is. Hij heeft gedaan wat hij altijd doet, namelijk blindvaren op zijn briljante regisseur en – zonder veel hinder van andere grote acteurs – het beeld vullen als actieheld die letterlijk door roeien en ruiten gaat. Maar ditmaal met de goede politieke agenda en een gelaagdheid en subtiliteit die eerder bij hem ontbraken.

Johannes Houwink ten Cate is hoogleraar Holocaust- en genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam.

Kroonjaren
A.W. Bruna Uitgevers brengt in 2009 de serie Kroonjaren in beeld en geluid uit, voor iedereen die dit jaar 25, 30, 40, 50 etc. jaar wordt. Een cd met muziek, een dvd met hoogtepunten uit het nieuws en een boekje bevatten herinneringen uit hun geboortejaar. Kroonjaren in beeld en geluid. Beschikbaar vanaf februari. €22,99.

Elfstedentocht
In 2009 bestaat de Elfstedentocht honderd jaar. Op de koudste dag van de koudste winter van de vorige eeuw werd de zwaarste tocht ooit gereden. Slechts 69 deelnemers bereikten de finish. Over de ‘mannen van ‘63’ gaat dit luisterboek.
De mannen van ’63. Beschikbaar vanaf februari. €14,99. Info: www.rubinstein.nl.

Joris Ivens
Meer dan tachtig films maakte de wereldcineast Joris Ivens (1898-1989). Hij maakte voornamelijk documentaires, zoals The Spanish Earth, over de Spaanse Burgeroorlog, en Borinage, over de mijnwerkersstaking in België. Twintig van zijn klassiekers zijn verzameld in een dvd-box.
Joris Ivens. Wereldcineast. Info: www.ivens.nl.